Η συγγραφέας Μαρία Στεφανοπούλου μιλά στην Κρυσταλία Πατούλη για “Tο Θέατρο των Πηγών και η νοσταλγία της καταγωγής. Γέρζυ Γκροτόφσκι – Εουτζένιο Μπάρμπα: στο δρόμο της ουτοπίας“, των εκδόσεων της Εστίας: “Το βιβλίο,  περιγράφει μια θεατρική περιπέτεια που την ξεκίνησε ο Γκροτόφσκι στην Πολωνία στα μέσα του 1950, δοκιμάστηκε και καθιερώθηκε διεθνώς στις τρεις επόμενες δεκαετίες, με στόχο την επαγγελματική αρτιότητα του ηθοποιού και την ανανέωση των εκφραστικών του μέσων, την απόρριψη του ερασιτεχνισμού, του βεντετισμού και του θιασάρχη επιχειρηματία. Δημιουργήθηκε τότε το εργαστηριακό θέατρο της ομάδας, όπου η εκπαίδευση των ηθοποιών και η δημιουργία παράστασης για το κοινό ήταν μια ενιαία διαδικασία. Η θεατρική τέχνη, για θεατές και ηθοποιούς, αναδείχτηκε έτσι σε πνευματικό λειτούργημα, όχημα της γνώσης για την ηθική ανύψωση του ανθρώπου…

Ads

… Πίσω από κάθε μέθοδο εκπαίδευσης του ηθοποιού κρύβεται μια φιλοσοφία της ύπαρξης, μια θεώρηση του κόσμου: Από την εποχή της ρωσικής πρωτοπορίας στην αρχή του 20ού αιώνα, ο σκηνοθέτης παιδαγωγός, ερμηνευτής του θεατρικού έργου, γεννά στο εργαστήρι τον ηθοποιό του, ερμηνευτή προσώπων, δίνοντας έτσι οι δυο τους σάρκα και οστά σε μια ιδέα, μια κουλτούρα, συνήθως σε μια νέα πνευματική αναζήτηση: Στανισλάφσκι και ψυχοτεχνική, Μέγερχολντ και οργανική, βιολογική κίνηση, Βαχτάνγκοφ και ασκητισμός. Αλλά και η ρητορική του Ράινχαρντ, η πειθαρχία του Κοπώ και το Ατελιέ του Ντυλλέν, ο Άππια και ο Κραίηγκ, η αποστασιοποίηση του Μπρεχτ, η σχολή του Κάρολου Κουν, η Μνουσκίν, το Λα Μάμα, η ολική πράξη του Γκροτόφσκι, το ανθρωπολογικό κοινωνικό θέατρο του Μπάρμπα στη Δανία. Ο ηθοποιός παίζει και εκπαιδεύεται διαρκώς, το κοινό συμμετέχει, σκέφτεται, μαθαίνει.

Η καταγωγή του θεάτρου από το τελετουργικό: Η προέλευση της δραματικής τέχνης από τα πρωταρχικά θεατρόμορφα δρώμενα ―λαϊκούς, μιμικούς χορούς πρωτόγονων και εξελιγμένων λαών, παντομίμες, θρησκευτικές τελετές― ενέπνευσε τον Γκροτόφσκι στην ανθρωπολογική του έρευνα. Η μελέτη του τελετουργικού δραματικού παιχνιδιού πολιτισμών που ακόμη επικοινωνούν με τις πηγές έδειξε τις ανεξάλειπτες διαφορές μεταξύ ανομοιογενών παραδόσεων, αλλά και εκείνο που υπάρχει στον άνθρωπο και το σώμα του και προηγείται των διαφορών. Μια τεχνική ανατολικής παράδοσης, λ. χ., όταν βρίσκεται στο σωστό πλαίσιο, μπορεί να μεταβιβαστεί και να λειτουργήσει δραστικά σε έναν άνθρωπο με δυτική παιδεία. Αυτό οφείλεται στις παγκόσμιες αρχετυπικές αλήθειες που περιέχουν οι τελετουργίες παλαιών παραδόσεων.

Αρχέτυπα και μύθος: Ο μύθος, αυτή η περιοχή του ανθρώπου που δεν εκπολιτίστηκε ποτέ, είναι πάντα μια «αφήγηση των Απαρχών», συνδέει τον ιστορικό με τον αρχέγονο χρόνο. Ο μύθος ελευθερώνεται και δρα στην τελετουργική πράξη, άρα και στη θεατρική. Ο Γκροτόφσκι επέλεγε, για τους ηθοποιούς και το κοινό,  κείμενα με αρχετυπική δύναμη. Η επιστροφή στις πηγές, μέσω του μύθου, αφυπνίζει τη φαντασία και τη δημιουργικότητα. Η νοσταλγία της καταγωγής, επομένως, δεν είναι μια συναισθηματική ανάγκη επιστροφής στο παρελθόν, αλλά ένας αναστοχασμός για το νόημα που χάθηκε στις δυτικές κοινωνίες (μαζί με τη θρησκευτική βεβαιότητα) και η αναζήτηση ενός νέου τρόπου ζωής για το μέλλον.
 
Ο παιδαγωγικός χαρακτήρας της τέχνης: Η τέχνη δεν προσφέρει μόνο ευχαρίστηση στις αισθητικές ανάγκες μας, αλλά είναι πρωτίστως ένας οδηγός, τρόπος διδαχής και μαθητείας στην πραγματικότητα που μας περιβάλλει. Μόνο η αυθεντικότητα όμως των εργαλείων της μπορεί να δώσει αναμορφωτική δύναμη, να θεραπεύσει και να μεταμορφώσει το εσωτερικό του ανθρώπου. Δεν πρόκειται εδώ για τη «γνώση του εαυτού», αλλά για τη «δημιουργία του εαυτού».
 
Ατομική εργασία πάνω στον εαυτό:  Η διαπολιτισμική καλλιτεχνική έρευνα των Γκροτόφσκι και Μπάρμπα ―αυτή η εκλεπτυσμένη και πρώιμη μορφή της παγκοσμιοποίησης χωρίς τις αγορές― μπορεί να πήρε το χαρακτήρα μιας ουτοπίας, φανέρωσε όμως ένα βαθύ προαίσθημα κινδύνου για επικείμενη φθορά του δυτικού κόσμου και μια ακόμη βαθύτερη ανάγκη για αντίσταση και λύτρωση του ατόμου και των κοινωνιών. Η στροφή του δυτικού θεάτρου προς τους Άλλους πολιτισμούς θεμελίωσε ένα στόχο διόλου ουτοπικό: τη ριζική αλλαγή και ανανέωση του ατόμου. Δεν μπορούν να υπάρξουν αντιδράσεις της ομάδας, αν δεν υπάρξει πρώτα η αντίδραση του ατόμου.
 
Δάσκαλος και μαθητής: Στην τέχνη, και στο θέατρο ειδικότερα, ο δάσκαλος είναι κεφαλαιώδους σημασίας. Μοιάζει με τη μαθητεία του νέου πλάι στον γέροντα, που σε διδάσκει πώς να αντιμετωπίζεις το θάνατο. Πώς να «νικάς» δηλαδή τον δάσκαλό σου, συνεχίζοντας έπειτα μόνος το έργο σου, υπερασπιζόμενος τη ζωή. Πρόκειται στην ουσία για μεταβίβαση δύναμης.
 
Ο Αρτώ και το Θέατρο της Σκληρότητας: Ο Γκροτόφσκι υλοποίησε το όραμα του Αρτώ.  Η σκληρότητα που μας δίδαξε ο Αρτώ είναι η μεγάλη αναγκαιότητα της ζωής. Είναι η σκληρότητα προς τον εαυτό μας, που υπακούει στην ηθική επιταγή μιας διαρκούς αυτοθεραπείας (υγιές σώμα/καθαρή ψυχή), σε μια άρρωστη κοινωνία. Σκληρότητα δεν είναι η αναρχία και το χάος της κοινωνίας, αλλά η ακρίβεια της καλλιτεχνικής πράξης.”