Τα μάγια δύσκολα σπάνε, ειδικά αν είναι κανείς παγιδευμένος σ’ αυτά για πολύ καιρό –όποιος διαβάζει παραμύθια το ξέρει καλά. Και είναι ακόμη πιο δύσκολο αν δεν έχουν ξεκινήσει ως παραμύθια. 

Ads

Εδώ και έναν δύο αιώνες, η ανάπτυξη υπήρξε πραγματικά μαγευτική. Είναι αλήθεια ότι δημιούργησε προβλήματα, τα προβλήματα όμως αυτά υπερκεράστηκαν από σταθερές βελτιώσεις σε πολλούς τομείς, όχι μόνο σε σχέση με τη μακροζωία αλλά και σε σχέση με την ευκαιρία.

Η μαγεία αυτή παραλίγο να διαλυθεί στη δεκαετία του 1960 και στις αρχές της δεκαετίας του 1970 –από τη στιγμή που η Rachel Carson αφαίρεσε από τον μοντερνισμό ορισμένη από τη λάμψη του, περιβαλλοντολόγοι και οικονομολόγοι άρχισαν να επιδίδονται σε μια σειρά από βαθυστόχαστες αναλύσεις, η πιο αξιόλογη εκ των οποίων ήταν η Limits to Growth, που εκπονήθηκε από μια ομάδα του MIT, και η Small is Beautiful του E.F. Schumacher.

Οι αναλύσεις αυτές είχαν αρκετά μεγάλη επιρροή, και έτσι, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, οι δημοσκοπήσεις έδειξαν ότι οι απόψεις των Αμερικανών διχάζονταν εξίσου ως προς το αν ήταν θεμιτή η μεγαλύτερη ανάπτυξη.

Ωστόσο τα μάγια απέκτησαν νέα πνοή με τον Ρόναλντ Ρέιγκαν και τη Μάργκαρετ Θάτσερ, όπως επίσης και με τη ραγδαία οικονομική άνθηση που ακολούθησε –μια άνθηση που χαρακτηρίστηκε από ριζοσπαστική ανισότητα, ωστόσο ήταν άνθηση.

«Δεν υπάρχει εναλλακτική», αρεσκόταν να λέει η κυρία Θάτσερ –το οποίο, αν όντως ίσχυε, θα αποτελούσε πολύ κακή είδηση. Διότι σήμερα πλέον αρχίζουμε να υποψιαζόμαστε ότι η αδυσώπητη οικονομική μας επέκταση δημιουργεί προβλήματα που κάνουν το βιβλίο Slim Spring του Rachel Carson να μοιάζει με παραμύθι.

Η υπερθέρμανση του πλανήτη απειλεί κυριολεκτικά τα θεμέλια του πολιτισμού μας και προκαλείται, άμεσα, από την ατέρμονη ανάπτυξη των υλικών οικονομιών.
Ένα μέρος αυτής της ανάπτυξης εξακολουθεί να είναι απαραίτητο, σε κάποια μορφή –ένα μεγάλο κομμάτι του υπανάπτυκτου κόσμου χρειάζεται περισσότερα.

Ο υπερβολικά αναπτυγμένος όμως κόσμος σαφώς χρειάζεται λιγότερα, και όχι μόνο για περιβαλλοντικούς λόγους.

Δημοσιεύονται συνεχώς μελέτες που δείχνουν ότι τα τελευταία χρόνια έχει καταρρεύσει ο δεσμός ανάμεσα στην πληθώρα των υλικών αντικειμένων και στην ευτυχία –ότι η οικονομική ανάπτυξη είναι πλέον πιθανότερο να οδηγήσει σε απομόνωση (εκείνα τα αχανή φρούρια των προαστίων) και σε αποσύνδεση.

Άρα είναι η κατάλληλη εποχή για ένα σοβαρό και διαυγές βιβλίο όπως αυτό, το οποίο παρουσιάζει όσα ξέρουμε με σαφείς όρους –τόσο σαφείς, μπαίνει κανείς στον πειρασμό να πει, ώστε να μπορεί να τους κατανοήσει ακόμη και ένας οικονομολόγος.

Όμως μην κόβετε και το κεφάλι σας –για τους οικονομολόγους διακυβεύονται τα περισσότερα και θα είναι οι τελευταίοι που θα ξυπνήσουν από αυτόν τον λήθαργο.
Γι’ αυτό, άλλωστε, εμείς οι υπόλοιποι καλά θα κάνουμε να έχουμε τα μάτια μας ανοιχτά!
Bill McKibben
 
(Από τον πρόλογο του Bill McKibben, συγγραφέα του Deep Economy, για το βιβλίο Ευημερία χωρίς Ανάπτυξη (Ένα εναλλακτικό μοντέλο διεξόδου από την κρίση), του Tim Jackson. Mετάφραση: Κατερίνα Χαλμούκου, εκδ. Κέδρος).

Η παρούσα οικονομική κρίση ανέδειξε τα αδιέξοδα και τις αδυναμίες ενός μοντέλου οικονομικής υπερ-ανάπτυξης που έχει αφήσει τον άνθρωπο και το περιβάλλον έξω από τους στόχους και την προβληματική αυτού του μοντέλου, παρότι στο επίκεντρο των προγραμματικών αρχών του υποτίθεται ότι βρισκόταν η ευημερία όλου του κόσμου.

Ο Tim Jackson, οικονομολόγος με έντονη κοινωνική και πολιτική δράση και κορυφαίος σύμβουλος της βρετανικής κυβέρνησης, μας υποδεικνύει εναλλακτικούς τρόπους επίτευξης της ευημερίας – οικονομικής και, κατ’ επέκταση, κοινωνικής – αναλύοντας μέτρα και ιδέες που ξεφεύγουν από τα τυποποιημένα όρια των υφιστάμενων οικονομικών μοντέλων που προωθούν αλόγιστα την υπερ-ανάπτυξη. Η πρότασή του δεν είναι ένα ανεδαφικό οικολογικό μανιφέστο, αλλά ένα βιώσιμο οικονομικο-κοινωνικό πρόγραμμα με σεβασμό προς τον άνθρωπο και το περιβάλλον.

O Homan E. Daly, καθηγητής του Πανεπιστημίου του Μέριλαντ, στη Σχολή Δημόσιας Πολιτικής, σημειώνει επίσης στον πρόλογο του βιβλίου:

“Το θεμελιώδες αξίωμα της ανάπτυξης, το οποίο με ακρίβεια παραθέτει ο Kenneth Boulding, είναι το εξής: «Όταν κάτι αναπτύσσεται, γίνεται μεγαλύτερο!».
Όταν η οικονομία αναπτύσσεται, γίνεται κι αυτή μεγαλύτερη. Έτσι αγαπητέ οικονομολόγε, όταν η οικονομία αναπτύσσεται,

(α) Πώς ακριβώς γίνεται μεγαλύτερη;

(β) Πόσο μεγάλη είναι τώρα;

(γ) Πόσο μεγάλη θα μπορούσε ενδεχομένως να γίνει;

(δ) Πόσο μεγάλη θα έπρεπε να γίνει;

Δεδομένου ότι η οικονομική ανάπτυξη αποτελεί κορυφαία προτεραιότητα για όλα τα έθνη, θα περίμενε κανείς ότι οι συγκεκριμένες ερωτήσεις θα τύχαιναν ιδιαίτερης προσοχής σε όλα τα οικονομικά εγχειρίδια.

Στην πραγματικότητα, τα ερωτήματα (β), (γ) και (δ) δεν θίγονται καθόλου, ενώ το (α) δεν απαντιέται ικανοποιητικά.

Το βιβλίο Ευημερία χωρίς ανάπτυξη συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στην κάλυψη αυτού του κενού. Δεδομένης της μακράς ιστορίας που έχουν οι ακαδημαϊκοί οικονομολόγοι στο να εκφράζουν επικίνδυνα άσχετες απόψεις, δεν θα έπρεπε ίσως να προκαλεί τόση έκπληξη το γεγονός ότι η συγκεκριμένη έκθεση προήλθε από την κυβέρνηση.

Τι ακριβώς είναι εκείνο που αναπτύσσεται; Κατ’ αρχάς, το ΑΕΠ, η ετήσια ροή καταναλωτικών προϊόντων και αγαθών στην αγορά.

Υπάρχει όμως επίσης η απόδοση – η μεταβολική ροή χρήσιμης, ύλης και ενέργειας από περιβαλλοντικές πηγές, μέσω του οικονομικού υποσυστήματος (παραγωγή και κατανάλωση), η οποία επιστρέφει πάλι στις περιβαλλοντικές δεξαμενές ως απόβλητα.

Οι οικονομολόγοι έχουν επικεντρωθεί στο ΑΕΠ και, μέχρι πρόσφατα, αδιαφορούσαν για την απόδοση.

Η απόδοση όμως αποτελεί το σχετικό μέγεθος για να απαντήσει κανείς στο ερώτημα πόσο μεγάλη είναι η οικονομία –δηλαδή πόσο μεγάλη είναι η μεταβολική ροή της οικονομίας σε σχέση με τους φυσικούς κύκλους που ανανεώνουν την έλλειψη πόρων της οικονομίας και απορροφούν τα απόβλητά της, ενώ παράλληλα παρέχουν αμέτρητες ακόμα φυσικές υπηρεσίες.

Η απάντηση είναι ότι το οικονομικό υποσύστημα είναι πλέον πολύ μεγαλύτερο σε σχέση με το οικοσύστημα που το συντηρεί.

Πόσο μπορεί ενδεχομένως να μεγαλώσει η οικονομία προτού κατακυριεύσει και καταστρέψει το οικοσύστημα μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα; Απ’ ότι φαίνεται, έχουμε αποφασίσει να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό πειραματιζόμενοι και βασιζόμενοι στην εμπειρία μας!

Πόσο μεγάλη θα πρέπει να είναι η οικονομία, ποια είναι η βέλτιστη κλίμακα όσον αφορά το οικοσύστημα;  Αν είμαστε πραγματικοί οικονομολόγοι, θα σταματούσαμε την ανάπτυξη της απόδοσης προτού η επιπλέον περιβαλλοντική και κοινωνική επιβάρυνση που προκαλεί υπερβεί τα επιπλέον παραγωγικά οφέλη που παράγει.

Το ΑΕΠ δεν μας βοηθά να ανακαλύψουμε αυτό το σημείο, αφού βασίζεται σε συνδυασμό επιβαρύνσεων και κερδών στο πλαίσιο της «οικονομικής δραστηριότητας» και όχι στη σύγκρισή τους στο περιθώριο αυτής.

Υπάρχουν πολλά στοιχεία που δείχνουν ότι ορισμένες χώρες έχουν υπερβεί αυτή τη βέλτιστη κλίμακα και έχουν μπει σε μια εποχή αντιοικονομικής ανάπτυξης, στην οποία η φτώχεια συσσωρεύεται με γρηγορότερους ρυθμούς απ’ ότι αυξάνεται ο πλούτος.

Από τη στιγμή που η ανάπτυξη γίνεται αντιοικονομική στο περιθώριο, αρχίζει να μας κάνει φτωχότερους, όχι πλουσιότερους.

Ως εκ τούτου, δεν μπορούμε πλέον να την επικαλούμαστε ως απαραίτητη για την αντιμετώπιση της φτώχειας. Καθιστά ακόμη πιο δύσκολη την αντιμετώπισή της!

Υποστηρίζεται συχνά η άποψη ότι ο πλούτος μπορεί να συνεχίσει να αυξάνεται χωρίς να οδηγήσει σε περαιτέρω αύξηση του συνολικού ρυθμού απόδοσης, κάτι που με τη σειρά του προκαλεί εξάντληση των αποθεμάτων και μόλυνση.

Το παρόν βιβλίο πραγματεύεται πολύ καλά αυτή την υπερβολή στην ενότητα με τίτλο «Απόλυτη και σχετική αποσύνδεση». Ας υποθέσουμε όμως, ότι, σε αντίθεση με αυτό που διδάσκει η εμπειρία, καθίσταται δυνατή η απόλυτη αποσύνδεση του ΑΕΠ από την απόδοση, χάρη στην τεχνολογία.

Δεν θα παρείχε κάτι τέτοιο έναν επιπλέον λόγο για να περιοριστεί η απόδοση, εφόσον είναι προφανές πως δεν θα ήταν πλέον απαραίτητη για την παραγωγή πλούτου, μια που σίγουρα εξακολουθεί να είναι επιβαρυντική για το περιβάλλον;

Η διάσωση της οικονομίας της ανάπτυξης με προσφυγή στο εξαϋλωμένο ή «αγγελικό ΑΕΠ» αποτελεί απόλυτη υποχώρηση μπροστά στο επιχείρημα που τόσο πειστικά παρουσίασε ο Jackson.-“