Στις 26 Απριλίου του 1937 Γερμανοί πιλότοι της αεροπορίας των εθνικιστών (στα πλαίσια του Ισπανικού Εμφυλίου και της βοήθειας που είχε δοθεί από Χίτλερ και Μουσολίνι στον Φράνκο) βομβαρδίζουν την κωμόπολη Γκερνίκα της Χώρας των Βάσκων. Ρίχνουν 32 τόνους εκρηκτικών, σκοτώνουν 1.650 ανθρώπους και ισοπεδώνουν το 70% της πόλης.

Ads

Καθώς οι βόμβες έπεφταν ανελέητα στην μικρή αυτή, ανυπεράσπιστη πόλη, οι άμαχοι έτρεχαν στα γύρω χωράφια, για να σωθούν. Εκείνο το βράδυ, η καρδιά των Βάσκων σταμάτησε να χτυπά.

Μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα εναντίον της δημοκρατικής κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου τον Αύγουστο του 1936, ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος είχε εμπνεύσει πολύ κόσμο κι από παντού και πήρε διεθνείς διαστάσεις. Η ΕΣΣΔ ήταν ο κύριος προμηθευτής όπλων της Δημοκρατικής Ισπανίας και αναμφίβολα, από την ίδια της τη φύση και διεθνή δραστηριότητα, ο εμπνευστής όλης της διεθνιστικής βοήθειας που έφτασε στον ισπανικό λαό από κάθε γωνιά της Γης σ’ όλη τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Συνεχής υπήρξε η κίνηση των σοβιετικών πλοίων με όπλα, τρόφιμα, φάρμακα, ιματισμό προς τις ακτές της Ισπανίας και αναντικατάστατη αποδείχτηκε η παρουσία Σοβιετικών στρατιωτικών ειδικών και αξιωματικών στον ισπανικό δημοκρατικό στρατό. Ανεπανάληπτη ήταν η προσφορά των διεθνών ταξιαρχιών. Τριάντα πέντε χιλιάδες ξένοι εθελοντές έφτασαν στην Ισπανία από τα πέρατα της Γης, συγκρότησαν ταξιαρχίες και αγωνίστηκαν με το όπλο στο χέρι, αποφασισμένοι να δώσουν και τη ζωή τους για την υπεράσπιση των κατακτήσεων του ισπανικού λαού.

Εν τω μεταξύ, οι φασιστικές δυνάμεις υποστήριξαν τους εθνικιστές, μια συμπαγή συνομοσπονδία των παραδοσιακά συντηρητικών ομάδων της Ισπανίας, με αιχμή το στρατό.

Ads

image

Ο George Lowther Steer , ανταποκριτής της λονδρέζικης εφημερίδας “The Times”, υπέγραψε το κείμενο «Η τραγωδία της Γκερνίκα / Ισοπεδώθηκε ιστορική βασκική πόλη» (δημοσιεύθηκε στις 28.04.1937): «Η Γκερνίκα, ο παλαιότερος οικισμός των Βάσκων και κέντρο της πολιτιστικής τους παράδοσης, ισοπεδώθηκε τελείως χθες το απόγευμα από αεροπορικές επιθέσεις των στασιαστών» Η αγγλική εφημερίδα δημοσίευσε την ανταπόκριση στις εσωτερικές της σελίδες, ενώ η “The New York Times” την πρόβαλε σε πρωτοσέλιδο. Ο Steer απογοητεύθηκε, βλέποντας ότι η εφημερίδα του δεν τον στήριζε και σταμάτησε να γράφει. Ο Πάμπλο Πικάσο, που βρισκόταν στο Παρίσι, καθώς είχε αναλάβει να διακοσμήσει το ισπανικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση εκείνης της χρονιάς, πληροφορείται το γεγονός από την εφημερίδα και ξεκινάει το έργο του αμέσως για να το ολοκληρώσει στις 3 Ιουνίου.

Όπως εξιστορεί και το historytoday, για τον Πικάσο, η καταστροφή του Gernika ήταν μια σημαντική αποκάλυψη μετά από εβδομάδες δημιουργικής παράλυσης. Αποφάσισε να εκφράσει την θλίψη του για τους φασίστες που είχαν βυθίσει την Ισπανία σε έναν ωκεανό πόνου και θανάτου. Ο καμβάς του θα έδειχνε την αλήθεια ανεξίτηλα. Αρχίζοντας την 1η Μαΐου και χωρίς να σταματήσει μέχρι τις αρχές Ιουνίου, το ολοκλήρωσε μόλις λίγες εβδομάδες πριν από το άνοιγμα της Έκθεσης.

Ο Πικάσο στον τεράστιο καμβά του, διαστάσεων 3,54 χ 7,82 , αποτυπώνει τη φρίκη και τη θηριωδία του πολέμου. Οι κεντρικές μορφές του δεν είναι άνθρωποι, αλλά ένας ταύρος και ένα διαμελισμένο άλογο, υποδηλώνοντας με αυτό τον τρόπο την απανθρωπιά του πολέμου, το γεγονός ότι η φρίκη που φέρνει ταιριάζει μόνο στο ζωικό βασίλειο. Τέσσερις γυναίκες ουρλιάζουν κρατώντας νεκρά μωρά, ενώ διάσπαρτα στον πίνακα βρίσκονται διαμελισμένα ανθρώπινα μέλη. Το χρώμα απουσιάζει εντελώς από τον πίνακα, καθώς χρησιμοποιείται το μαύρο και αποχρώσεις του γκρι. Όπως παρατηρεί ο Κάρλο Αργκάν, ιστορικός και κριτικός της τέχνης:  «Η αφαίρεση του χρώματος και του ανάγλυφου αποτελεί διακοπή της σχέσης του ανθρώπου με τον κόσμο: όταν διακόπτεται δεν υπάρχει πια η φύση ή η ζωή».

Ο πίνακας παρουσιάστηκε στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού την ίδια χρονιά και αρχικά εισέπραξε αρνητικές κριτικές.  Μεταξύ των πρώτων επικριτών του έργου, ήταν ο αμερικανός κριτικός Clement Greenberg, ο οποίος αποκάλεσε τη Γκερνίκα «απότομη» και «συμπιεσμένη», όπως επίσης και ο γάλλος ζωγράφος, Edouard Pignon, ο οποίος επέκρινε το έργο για άστοχο πολιτικό μήνυμα και έλλειψη ενσυναίσθησης για την εργατική τάξη. Με την άποψη αυτή συμφώνησε και ο γάλλος φιλόσοφος Paul Nizan, για να προσθέσει πως η Γκερνίκα ήταν το προϊόν αστικής νοοτροπίας. Τέλος, ο αμερικανός ζωγράφος Walter Darby Bannard, επέκρινε την αντιφατική κλίμακα του πίνακα.

Ο Πρόεδρος της Βασκίας, José Antonio Aguirre, το χαρακτήρισε ως «πορνογραφία» ενώ ιστορικό έχει μείνει το επεισόδιο που συνέβη κατά τη διάρκεια της Διεθνούς Έκθεσης του 1937 στο Παρίσι, όταν ένας Γερμανός αξιωματικός των Ναζί περνώντας από το ισπανικό περίπτερο ρώτησε τον Πικάσο αν αυτός είχε φτιάξει τη Γκουέρνικα και ο Πικάσο του απάντησε: «Όχι, δεν το έφτιαξα εγώ. Εσείς το φτιάξατε».

Το έργο περιόδευσε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου σε διάφορες πόλεις της Ισπανίας, για να ενισχύσει τον αγώνα των δημοκρατικών. Οι περιοδείες σταμάτησαν, όταν το 1939 κατέλαβε την εξουσία ο Φράνκο και το έργο φυγαδεύτηκε στις ΗΠΑ για να αποφευχθεί η καταστροφή του. Ο Πικάσο είχε δηλώσει ότι το έργο του δε θα επέστρεφε στην Ισπανία, προτού αποκατασταθεί πλήρως η δημοκρατία.

Η Γκουέρνικα έγινε σύμβολο του αγώνα των δημοκρατών ενάντια στο φασισμό. Παρά τον τίτλο του, δεν συνδέεται μόνο με το γεγονός πίσω από τη δημιουργία του. Αυτή η ικανότητα να ξεπεράσει το ιστορικό γεγονός που στάθηκε η αφορμή, του επέτρεψε να αναλάβει μια μοναδική λειτουργία στην ιστορία της τέχνης.

Οι αδιαμφισβήτητοι χαρακτήρες της Γκουέρνικα έγιναν σύμβολα της αντιπολεμικής εικονογραφίας, από τις διαμαρτυρίες του πολέμου του Βιετνάμ μέχρι το φράχτη της Δυτικής Όχθης. Τον Φεβρουάριο του 2003, η αναπαραγωγή των ταπετσαριών στα Ηνωμένα Έθνη στη Νέα Υόρκη αποκρύπτεται, καθώς η αμερικανική αντιπροσωπεία απευθύνθηκε στα μέσα ενημέρωσης του πλανήτη πριν από τον βομβαρδισμό «σοκ και δέος» της Βαγδάτης. Η Γκέρνιτσα έχει καταστεί συντομογραφία της ανθρωπότητας για ηθική οργή σε κρατικές παραβιάσεις κατά της ισορροπίας μεταξύ των πολιτών.

Η Γκουέρνικα έπεσε θύμα βανδαλισμού και μάλιστα από έναν ειρηνιστή ακτιβιστή. Το περιστατικό σημειώθηκε στις ΗΠΑ, το 1974, οπότε και ο πίνακας βρίσκονταν στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης. Ο Tony Shafrazi, ο οποίος σημειωτέον αργότερα θα γινόταν ένας καθ όλα σεβαστός έμπορος τέχνης, έγραψε με σπρέι της λίγες «Σκοτώστε όλα τα ψέματα» (KILL ALL LIES) στον πίνακα. Την ώρα που η ασφάλεια του μουσείου, τον συνελάμβανε, ο Shafrazi φώναξε: «Φωνάξτε τον έφορο του μουσείου. Εγώ είμαι ένας καλλιτέχνης».

Το 1981 η Γκουέρνικα επιστράφηκε στην Ισπανία και εκτέθηκε αρχικά στο Casón del Buen Retiro και κατόπιν στο Μουσείο ντελ Πράδο, προστατευμένη με αλεξίσφαιρο τζάμι και οπλισμένους φρουρούς, για το φόβο νέου βανδαλισμού. Το 1992 ο πίνακας μεταφέρθηκε στη σημερινή του θέση στο Εθνικό Μουσείο Τέχνης Βασίλισσα Σοφία στη Μαδρίτη, του οποίου έγινε το διασημότερο και σπουδαιότερο έκθεμα.
Τα τελευταία χρόνια ακούγεται συχνά η πρόταση να μεταφερθεί στο Μουσείο Γκούγκενχαϊμ στο Μπιλμπάο, το οποίο βρίσκεται λίγα μόλις χιλιόμετρα από την κωμόπολη Γκερνίκα, πράγμα με το οποίο δεν συμφωνεί ούτε η ισπανική κυβέρνηση ούτε η διοίκηση του Μουσείου Τέχνης Βασίλισσα Σοφία.

Από το 1985 έως το 2009, ο ΟΗΕ κοσμούσε την είσοδο του Συμβουλίου Ασφαλείας με μια ταπισερί – αντίγραφο του πίνακα. Το Φεβρουάριο του 2003, ο υπ. Εξωτερικών των ΗΠΑ, Κόλιν Πάουελ, προχώρησε σε μια ομιλία που καλύπτοντας τηλεοπτικά από το συγκεκριμένο σημείο, καταθέτοντας υπέρ της επικείμενης κήρυξης πολέμου στο Ιράκ από τις ΗΠΑ. Κατά τη διάρκεια της ομιλίας, ένα μπλε ύφασμα κάλυπτε τον πίνακα.
Αντιφατικές αναφορές απέδωσαν την απόφαση τόσο σε δημοσιογράφους που θεωρούσαν ότι η βίαιη σκηνή θα ήταν δυσάρεστη για τους τηλεθεατές, όσο και στην κυβέρνηση Μπους που πίστευε ότι ένας τόσο αναγνωρίσιμος αντιπολεμικός πίνακας θα ήταν ακατάλληλος για φόντο σε ένα διάγγελμα του Πάουελ που θα προωθούσε στρατιωτικές επιχειρήσεις.

Ο Πικάσο απέφυγε να ζωγραφίσει αεροπλάνα, βόμβες ή ερείπια. Οι δύο κυρίαρχες μορφές του έργου είναι ένας ταύρος και ένα πληγωμένο άλογο με διαμελισμένα κορμιά και τέσσερις γυναίκες που ουρλιάζουν κρατώντας νεκρά μωρά. Αρχικά ο Πικάσο πειραματίστηκε με χρώμα, αλλά τελικά κατέληξε στο άσπρο-μαύρο και αποχρώσεις του γκρι, καθώς θεώρησε ότι έτσι δίνει μεγαλύτερη ένταση στο θέμα.

image

Οι πηγές φωτός στην κορυφή του δείχνουν την ανησυχία για την αλήθεια. Ένα ηλεκτρισμένο φως πριονωτό αναδύεται πάνω από το κεφάλι, απομακρυσμένο, τεχνητό και εχθρικό, υποδηλώνοντας τη σύγχρονη χρήση και κατάχρηση της τεχνολογίας για να τρομοκρατήσει και να συντρίψει. Σε κοντινή απόσταση, ένα χέρι κρατάει με πάθος μια φλόγα ανάμεσα στα οργανικά συντρίμμια του τοπίου, συμβολίζοντας την «άσβεστη» αλήθεια. Η λάμπα-βολβός ματιού δηλώνει τη χειραγώγηση από το κράτος που κατασκοπεύει τους πολίτες ενάντια στην φωτοβολίδα της καλλιτεχνικής εφευρετικότητας που έχει σχεδιαστεί για να φωτίζει την ανθρωπότητα. Ένα παιχνίδι με το φως που υποδηλώνει τη σχέση μας με την αλήθεια.

Πολλοί σήμερα πιστεύουν ότι βρισκόμαστε στην εποχή της «μετααλήθειας», των «ψεύτικων ειδήσεων» που θολώνουν την πραγματικότητα. Η ασπρόμαυρη αλήθεια της Guernica αναβοσβήνει στη συλλογική συνείδησή μας ειδικά μετά τη δήλωση της Kellyanne Conway. Η πρώην διευθύντρια της προεκλογικής εκστρατείας του Donald Trump και νυν ειδική σύμβουλός του στον Λευκό Οίκο, εμφανίστηκε στο NBC και μίλησε για τον νέο εκπρόσωπο Τύπου του προέδρου, τον Sean Spicer. Ο Spicer είχε προηγουμένως πει στους δημοσιογράφους πως η ορκωμοσία του Trump είχε σημειώσει ρεκόρ προσέλευσης στην ιστορία του θεσμού, κάτι που αποδεδειγμένα ήταν ψέμα. Όταν ο παρουσιαστής της εκπομπής, ρώτησε γι αυτό το ψέμα την Conway, αυτή αντέκρουσε τις κατηγορίες λέγοντας πως δεν πρόκειται για ψέμα αλλά για «εναλλακτικά γεγονότα».  Ο όρος «εναλλακτικά γεγονότα» είναι φράση του George Orwell από το δυστοπικό μυθιστόρημά του 1984 και πολλοί έκαναν το συνειρμό.

Η ιστορία του «1984», το οποίο έγραψε ο Orwell το 1949, διαδραματίζεται στο μελλοντικό, τότε, 1984, όπου ένα υπέρ-κράτος ασκεί ακραίο έλεγχο στον λαό και διώκει κάθε μορφή ανεξάρτητης σκέψης.

image

Το όραμα του Πικάσο, η Γκουέρνικα, είχε προηγηθεί. Αν ο Πικάσο δεν έβαζε το πινέλο στον καμβά θα νοιαζόμασταν άραγε και μάλιστα ακόμη για το τι πραγματικά συνέβη σε μια μικρή πόλη 80 χρόνια πριν; Η Γκουέρνικα μας υπενθυμίζει ότι η αμαρτία της άγνοιας προσκαλεί την ύβρη της ιστορίας.