Από ερμαφροδιτικά ξυλόγλυπτα ως στοίβες από 250.000 έγγραφα, μία πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή παρουσιάζει τα σημαντικότερα έργα τέχνης με δημιουργούς γερμανούς ασθενείς ψυχιατρικών κλινικών και ιδρυμάτων.

Ads

Στις αρχές του 20ου αιώνα, οι γιατροί πίστευαν ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν πίνακες ζωγραφικής ασθενών προκειμένου να προβούν σε ψυχιατρική διάγνωση της κατάστασής τους. Αυτό αποδείχθηκε αναληθές, αλλά, ακόμη και έτσι, η ζωγραφική παραμένει ένα σημαντικό μέρος της ψυχιατρικής θεραπείας μέχρι και σήμερα.

Η ενασχόλησή τους με τη ζωγραφική επιτρέπει στους ασθενείς να αντιμετωπίσουν τραυματικές εμπειρίες, φόβους και γενικότερα τις εμπειρίες τους από αρρώστιες. Μάλιστα μερικές φορές έχουν και ως αποτέλεσμα τη δημιουργία  ιδιαίτερα αξιόλογων έργων τέχνης.

Ήδη από τη δεκαετία του 1920, ο ιστορικός Τέχνης και γιατρός Hans Prinzhorn, ανακάλυψε το ταλέντο των ασθενών του στην ψυχιατρική κλινική της Χαϊδελβέργης και άρχισε να συλλέγει τα έργα τους. Η παγκοσμίου φήμης συλλογή στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο της Χαϊδελβέργης περιλαμβάνει σήμερα πάνω από 5.000 σχέδια, ελαιογραφίες, ξυλόγλυπτα και υφαντά.

Ads

«Η τέχνη επιτρέπει στους ασθενείς να απελευθερώσουν την εσωτερική τους ένταση», λέει ο ψυχοθεραπευτής και ιστορικός Τέχνης Georg Franzen, διευθυντής του Ινστιτούτου στο Celle της Γερμανίας. Εκατό χρόνια από τότε που ο Hans Prinzhorn ξεκίνησε τη συλλογή του, η Τέχνη έχει γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της ψυχιατρικής φροντίδας: Σήμερα, σχεδόν όλες οι κλινικές προσφέρουν θεραπεία μέσω της Τέχνης εκτός από την ψυχοθεραπεία και τη φαρμακευτική αγωγή.

«Οι ασθενείς είναι σε θέση να εκφράσουν βαθύτερες εικόνες με ένα πινέλο και ένα μολύβι, με έναν τρόπο που δεν θα μπορούσαν να το κάνουν μέσω των λέξεων», συνεχίζει ο Franzen. Τα έργα χρησιμεύουν ως σημείο εκκίνησης για τις συζητήσεις μεταξύ των θεραπευτών και των ασθενών, καθώς συζητούν για το χρώμα και τη μορφή των συναισθημάτων και των σκέψεων που μετέφεραν στο χαρτί. Ο Franzen εξηγεί ότι «η δημιουργική εργασία βελτιώνει τη συγκέντρωση των ασθενών καθώς και τη συναισθηματική ικανότητα και την αίσθηση αυτοεκτίμησης».

Δεν είναι καθόλου ασυνήθιστο για πρώην ασθενείς ψυχιατρικών κλινικών να γίνονται αργότερα καλλιτέχνες. Η λεγόμενη «outsider» Τέχνη είναι σήμερα ένα μόνιμο στοιχείο στην αγορά Τέχνης και ακόμη και αν η ασθένεια είναι συχνά η κινητήριος δύναμη πίσω από το έργω αυτών των καλλιτεχνών, μπορεί στη συνέχεια να αντικατασταθεί από τη δημιουργικότητά τους.

Στις μέρες μας, ανοιχτά workshops για καλλιτέχνες με προβλήματα ψυχικής φύσεως προσελκύουν όλο και περισσότερο την προσοχή. «Κολλέγια Καλών Τεχνών τα επισκέπτονται συχνά για να βιώσουν από κοντά τη μοναδική και δημιουργική ατμόσφαιρα (στα workshops)», αναφέρει ο ψυχολόγος και ιστορικός Τέχνης, Thomas Rösk, διευθυντής της Συλλογής Prinzhorn από το 2002. Από το 1980, έχουν προστεθεί στη συλλογή ακόμη 12.000 έργα ασθενών, με αποτέλεσμα η συλλογή να συνεχίζει να διευρύνεται.

Έργα τέχνης από τη Συλλογή Prinzhorn:

image
Alexandra Galinova (1936-), «Ο Καταπιεσμένος Άνθρωπος», 1986

Ο φόβος, η επαγρύπνηση και η θλίψη είναι επαναλαμβανόμενα θέματα στο έργο της Alexandra Galinova. Για πολλά χρόνια υπέφερε από ένα παιδικό τραύμα, στο οποίο ο πατέρας της έπαιξε κεντρικό ρόλο. Ανακάλυψε εκ νέου αναμνήσεις αυτού του γεγονότος  στα 23 της. Οι αναμνήσεις αυτές την στοίχειωσαν για πολλά χρόνια. Η Τέχνη της έδωσε τελικά έναν τρόπο να διαχειριστεί αυτή την περίοδο της ζωή της.

image
August Natterer (1868-1933), «Ο Θαυματουργός Βοσκός II», 1911-1917

Ο August Natterer εμπνεύστηκε και αυτός από την ασθένειά του. Στα 38 του χρόνια άρχισε να υποφέρει από αυξανόμενη ανησυχία, αϋπνία και κούραση. Σύντομα αυτά τα συμπτώματα κατέληξαν σε μια ψυχωτική κρίση, κατά την οποία όλος ο κόσμος πέρασε από το μυαλό του μέσα σε 1,5 ώρα μέσω 15.000 εικόνων. Ήταν αυτό το υλικό, της ψυχωτικής κρίσης, που προσπάθησε να διατηρήσει και να μεταφέρει στα έργα του, τα οποία ζωγράφισε στο διάστημα των 26 χρόνων που βρισκόταν σε ένα ψυχιατρικό ίδρυμα. Πέθανε το 1933.

image
Gustav Sievers (1865-1941), Χωρίς τίτλο [Χορός], άγνωστη ημερομηνία

Ο Gustav Sievers κλείστηκε σε ένα «φρενοκομείο» σε ηλικία 35 ετών επειδή έκανε απόπειρα αυτοκτονίας, αφού πρώτα ο γάμος του είχε λάβει τέλος. Πέρασε χρόνια στο ίδρυμα και αργότερα πείστηκε ότι ελευθεροτέκτονες (μασόνοι) βρίσκονταν πίσω από τον εγκλεισμό του. Πίστευε ότι τον μοχθούσαν επειδή ανακάλυψε έναν πρωτοποριακό νέο αργαλειό, ο οποίος θα εγκαινίαζε μια νέα εποχή στην ύφανση. Εκτός από τη ζωγραφική, ο Sievers ήταν γνωστός για τις προσπάθειές του να «αποδράσει» από το ίδρυμα. Επίσης είχε απειλήσει φύλακες, είχε αποπειραθεί να σκοτώσει τον διευθυντή του ιδρύματος κ.α. Το 1941 ο Sievers δολοφονήθηκε, στο πλαίσιο του προγράμματος ευθανασίας ψυχικά ασθενών των Ναζί.

image
Else Blankenhorn (1873-1930), Χωρίς τίτλο, άγνωστη ημερομηνία

Η Else Blankehorn για πολλά χρόνια δεν εισήχθη σε κάποιο ψυχιατρικό ίδρυμα καθώς είχε διαγνωστεί με «χρόνια κόπωση». Αντ’ αυτού πέρασε πολλά χρόνια σε ένα ιδιωτικό σανατόριο για πλούσιους ασθενείς, όπου ξεκίνησε να ζωγραφίζει, να ασχολείται με τη φωτογραφία και να γράφει μουσική. Ήταν μια εξαιρετικά χαρισματική ζωγράφος. Πίστευε ότι ήταν η σύζηγος του Κάιζερ και ζωγράφιζε χαρτονομίσματα που θα χρησιμοποιούσε για την αποκατάσταση όλων των εραστών που είχαν θαφτεί ζωντανοί. Για οικονομικούς λόγους, μεταφέρθηκε σε μια ψυχιατρική μονάδα στο Baden, νοτιοδυτικά της Γερμανίας, το 1919.

image
Josef Forster (1878-1949), Χωρίς τίτλο (Άντρας χωρίς Βαρύτητα), μετά το 1916

Ο Josef Forster πέρασε πολλά χρόνια σε ένα ίδρυμα στο Regensburg (στη Βαυαρία). Ήθελε να γίνει «ευγενής» και πίστευε ότι αυτό θα ήταν δυνατό μόνο ένα ζούσε με αυτάρκεια, η οποία γι’ αυτόν σήμαινε να τρέφεται από τις σωματικές του εκκρίσεις. Ήθελε να μπορεί να αιωρείται πάνω από τη γη, απελευθερωμένος από κάθε σωματικό βάρος. Η ιδιοσυγκρασία του τον οδήγησε να είναι μοναχικός μέσα στο ίδρυμα, όμως έλαβε μεγάλη υποστήριξη από τον γιατρό του, σε ό,τι αφορούσε τα έργα του. Στο κείμενο, στη γωνία δεξιά επάνω, διαβάζουμε: «Αυτό προτίθεται να δείξει ότι αν κάποιος δεν έχει κανένα σωματικό βάρος, είναι απαραίτητο να κουβαλάει τον εαυτό του και ότι μπορεί να κινηθεί μέσω του αέρα με μεγάλη ταχύτητα».

image
Karl Genzel (1871-1925), «Γυναίκα και Άντρας, Αδάμ και Εύα», πριν το 1920

Όταν ο Karl Genzel κατέληξε στη φυλακή γύρω στα 35 του, για καβγάδες, δεν ήταν η πρώτη του φορά. Όμως, κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του, ο Genzel ένιωσε τρομοκρατημένος από τον ιερέα των φυλακών και ήταν πεπεισμένος ότι κάποιος μπορεί να προσπαθούσε να τον δηλητηριάσει. Μεταφέρθηκε σε ένα ψυχιατρικό ίδρυμα, όπου ξεκίνησε να ασχολείται με την ξυλογλυπτική και παράλληλα να αναπτύσσει τη θεωρία του για τη ζωή. Το πρώτο του έργο ήταν φτιαγμένο από ψωμί και τα επόμενα ξυλόγλυπτά του επικεντρώθηκαν στον ερμαφροδιτισμό. Όπως το έβλεπε ο ίδιος, η γυναίκα και ο άντρας δεν μπορούν να λειτουργήσουν ο ένας χωρίς τον άλλο αλλά επίσης δεν μπορούσαν να εναρμονιστούν.

image
Vanda Vieira-Schmidt (1949-), «Πρότζεκτ για την Παγκόσμια Ειρήνη», 1995-2005

Η Vanda Vieira-Schmidt, κάτοικος του Βερολίνου, ζωγραφίσει για την παγκόσμια ειρήνη και ενάντια στο κακό στον κόσμο. Έχει εκφράσει την ανησυχία της για την ευημερία της ανθρωπότητας με πάνω από 250.000 φύλλα χαρτιού. Η τεράστια συλλογή της βρέθηκε στο υπόγειο πριν από οκτώ χρόνια, όταν οι εγκαταστάσεις για πρώην ψυχιατρικούς ασθενείς, όπου διαμένει, μεταφέρθηκε σε διαφορετική περιοχή.

image
Friedrich Boss (1989-1977), «Χωρίς τίτλο», 1952

Ο Friedrich Boss επίσης γέμισε χιλιάδες κόλλες χαρτιού. Γύρω στα 55 του χρόνια ο Boss κλείστηκε ξαφνικά στον εαυτό του. Αντί να μιλάει σε άλλους, άρχισε να καταγράφει τις σκέψεις του, να φτιάχνει λίστες και να ταξινομεί σημειώσεις και αποκόμματα εφημερίδων. Σε τακτά χρονικά διαστήματα «έδενε» τα υλικά αυτά που είχε συλλέξει μεταξύ τους και τα σφράγιζε με κερί. Έφτιαξε πάνω από 100 τέτοιες δέσμες σε διάστημα 20 ετών. Εξιστορούν τη μοναξιά του και κανείς δεν τις έχει ανοίξει μέχρι και σήμερα.

image
Gudrun Bierski (1925-2006), «Κυνήγι στο Lützow», άγνωστη ημερομηνία

Όπως και του Boss, ελάχιστα στοιχεία για τη ζωή της Bierski είναι γνωστά. Τα έργα της βρέθηκαν μετά το θάνατό της το 2006, στο διαμέρισμά της. Είχε περάσει τα προηγούμενα 30 χρόνια ζώντας στην απομόνωση με μια εκκεντρική συμπεριφορά. Ένας ψυχίατρος της είχε διαγνώσει σχιζοφρένεια.

image
«Η Gudrun στην Ακαδημία (αυτοπροσωπογραφία)», άγνωστη ημερομηνία

Οι μοναδικοί κληρονόμοι της Bierski είναι δύο ανίψια της. Βρήκαν τις ελαιογραφίες και τα χειροποίητα χαλιά της μέσα στο χαοτικό και ακατάστατο διαμέρισμά της.

image
Dietrich Orth (1956-), «Εποπτεία στο Δρόμο για την Ψυχολογική Ανεξαρτησία», 1989

Όπως και οι άλλοι ψυχικά ασθενείς, τα έργα των οποίων περιέχονται στην Συλλογή Prinzhorn, ο Dietrich Orth μάλλον δεν θα εξελισσόταν σε έναν τόσο διάσημα καλλιτέχνη, χωρίς τον κλονισμό που υπέστη πριν τα 30 του χρόνια. Ξεκίνησα να σχεδιάζει και να ζωγραφίζει χάρη στη θεραπεία μέσω της Τέχνης στην ψυχιατρική κλινική της Kaubeuren, στη Βαυαρία. Τα έργα του ήταν εξαιρετικά δημοφιλή στην αγορά τέχνης τη δεκαετία του 1990. Τα έργα του εξακολουθούν να παρουσιάζονται σε εκθέσεις και σήμερα.

Πηγή: Spiegel Online
Απόδοση: Κατρίν Αλαμάνου