Σαν σήμερα το 1991, μια ομάδα της κυβέρνησης της Σοβιετικής Ένωσης και μέλη του Κομουνιστικού Κόμματος (ΚΚΣΕ) προχώρησαν σε πραξικόπημα, σε μια προσπάθεια να πάρουν στα χέρια τους τον έλεγχο της χώρας από το σοβιετικό πρόεδρο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Παρόλο που το πραξικόπημα κατέρρευσε μέσα σε δύο μέρες, έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην αποσταθεροποίηση της ΕΣΣΔ και στην τελική της διάλυση.

Ads

Το 2001, δέκα χρόνια μετά το πραξικόπημα, στην εφημερίδα Καθημερινή, ο Γιώργος Δελαστίκ περιέγραφε ως εξής τα βασικά στάδια και τις αιτίες του πραξικοπήματος:

Δέκα χρόνια πριν. Δευτέρα, 19 Αυγούστου 1991. Εκπληκτοι οι κάτοικοι της Μόσχας και άλλων μεγάλων πόλεων της Ρωσίας βλέπουν τεθωρακισμένα του Kόκκινου Στρατού της ΕΣΣΔ στους δρόμους. Τα σοβιετικά μέσα ενημέρωσης μεταδίδουν ανακοίνωση μιας άγνωστης Kρατικής Επιτροπής Εκτακτης Ανάγκης, η οποία πληροφορεί τους πολίτες ότι ο πρόεδρος της Σοβιετικής Ενωσης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο οποίος βρίσκεται για διακοπές στην Kριμαία, έχει ήδη αντικατασταθεί για «λόγους υγείας» από τον αντιπρόεδρο Γκενάντι Γιανάεφ και ότι η αχανής χώρα έχει κηρυχθεί για έξι μήνες σε «κατάσταση ανάγκης», προκειμένου να αντιμετωπιστούν «η βαθιά κρίση, οι πολιτικές, εθνικιστικές και εμφύλιες διαμάχες και η αναρχία που απειλεί τη ζωή και την ασφάλεια των Σοβιετικών πολιτών».

Οι επικεφαλής

Σε λίγο γίνονται γνωστά τα ονόματα των επικεφαλής του πραξικοπήματος, στους οποίους συγκαταλέγονται ο πρωθυπουργός Βαλεντίν Παβλόφ, ο υπουργός Αμυνας Ντιμίτρι Γιαζόφ, ο υπουργός Εσωτερικών Μπορίς Πούγκο, ο αρχηγός της KGB Βλαντιμίρ Kριουτσκόφ, ο υπεύθυνος ασφαλείας του Γκορμπατσόφ στρατηγός Γιούρι Πλεχάνοφ, ο επικεφαλής του προσωπικού του Kρεμλίνου Βαλέρι Μπόλντιν κ.ά. Με λίγα λόγια, σύσσωμη σχεδόν η ανώτατη ηγεσία της ΕΣΣΔ κάνει πραξικόπημα… εναντίον του εαυτού της!

Ads

Η τραγελαφική εικόνα διάλυσης ολοκληρώνεται, όταν η «χούντα» δεν λαμβάνει κανένα μέτρο, όχι μόνο σύλληψης του προέδρου της Ρωσίας Μπόρις Γέλτσιν και άλλων στελεχών της δεξιάς αντιπολίτευσης, αλλά ούτε καν αντιμετωπίζει τις πρώτες συγκεντρώσεις λίγων εκατοντάδων ατόμων που διαμαρτύρονται στη Μόσχα κατά του δικτατορικού καθεστώτος.

Ιδιες θέσεις

Ο λόγος αυτής της διστακτικότητας είναι ότι οι δύο πλευρές έχουν ελάχιστες ιδεολογικές και πολιτικές διαφορές. Δεν πρόκειται δηλαδή για σύγκρουση κομμουνιστών με υποστηρικτές του καπιταλισμού. Kαι οι δύο πλευρές είναι υπέρ της καπιταλιστικής παλινόρθωσης, απλώς διαφωνούν στους ρυθμούς εγκαθίδρυσης της οικονομίας της αγοράς.

Δεν έχει περάσει άλλωστε ούτε ένας μήνας από μια καθοριστική συνεδρίαση της Kεντρικής Επιτροπής του Kομμουνιστικού Kόμματος της Σοβιετικής Ενωσης, στις 25 Ιουλίου 1991, όπου με πρόταση του Γκορμπατσόφ και με τη συντριπτική πλειοψηφία των 385 ψήφων έναντι μόλις 15, το KΣΣΕ εγκατέλειψε τον μαρξισμό-λενινισμό και μετατράπηκε σε σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, τασσόμενο υπέρ μιας «ελεγχόμενης οικονομίας της αγοράς». Αμέσως μετά, το Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ είχε πάρει απόφαση με 304 ψήφους έναντι 14 να επιτραπεί η ιδιωτικοποίηση των κρατικών περιουσιακών στοιχείων σε ποσοστό 40-50% μέσα στο 1992 και να φτάσει το ποσοστό του ιδιωτικού τομέα στο 60-70% μέχρι το 1995.

Kανένα πολιτικό φράγμα δεν χώριζε, λοιπόν, τους «γελτσινικούς» από τους «γκορμπατσοφικούς» και τους πραξικοπηματίες – γι’ αυτό και καμιά πλευρά δεν ήταν διατεθειμένη να χύσει αίμα, όπως φοβούνταν στη Δύση.

Αντιθέτως, η προσωπική πάλη για το ποιος θα διαχειρίζεται την εξουσία ήταν αμείλικτη, όπως πάντα, και ο Γέλτσιν δεν είχε κανένα δισταγμό να αδράξει τη χρυσή ευκαιρία που του πρόσφερε αυτό το πραξικόπημα – οπερέτα.

Εντελώς ανενόχλητος, χωρίς να πέσει ούτε ένας πυροβολισμός εναντίον του, χωρίς να γίνει ούτε καν μια επίθεση της ΟΜΟΝ (των σοβιετικών ΜΑΤ), ο Γέλτσιν παριστάνει με θεατρικό τρόπο τον «υπερασπιστή της δημοκρατίας», μαζεύοντας στις 20 Αυγούστου εκατοντάδες χιλιάδες άτομα γύρω από το κτίριο του Ανωτάτου Σοβιέτ της Ρωσίας και αναδεικνυόμενος έτσι στη σημαντικότερη ηγετική φυσιογνωμία μέσα σε αυτό το χάος της κατάρρευσης.

Ολη η εξουσία στον Γέλτσιν

Δεν χρειάζεται και πολύ για να δουν οι καιροσκόποι στρατιωτικοί προς τα πού φυσάει ο άνεμος. Ηδη από τη νύχτα της 20ής Αυγούστου προσχωρούν στο γελτσινικό στρατόπεδο ο αρχηγός της Αεροπορίας, πτέραρχος Γεβγκένι Σαπόσνικοφ, ο διοικητής των αλεξιπτωτιστών Πάβελ Γκρατσόφ, ο σκληρός πυρήνας της KGB, ο στόλος της Βαλτικής κ.λπ., με αποτέλεσμα από το πρωί κιόλας της 21ης Αυγούστου να έχει αποσύρει η ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων τα άρματα μάχης από τους δρόμους, να έχει καταργηθεί η «Kρατική Επιτροπή Εκτακτης Ανάγκης» και να έχει λήξει σε δύο 24ωρα ένα πραξικόπημα στο οποίο συμμετείχε σχεδόν σύσσωμη η ηγεσία της ΕΣΣΔ.

Η απόπειρα πραξικοπήματος μπορεί να ήταν φαιδρή, αλλά οι πολιτικές εξελίξεις σε επίπεδο ηγεσίας που επακολουθούν αποδεικνύονται κατακλυσμιαίες.

Ενας Γκορμπατσόφ, πολιτικό λείψανο, επιστρέφει το βράδυ της 21ης Αυγούστου από την Kριμαία στη Μόσχα, όπου την επομένη σχηματίζει εντελώς νέα κυβέρνηση χωρίς τους πραξικοπηματίες.

Στις 23 Αυγούστου, όμως, ο Μπόρις Γέλτσιν διασύρει τον Γκορμπατσόφ μπροστά στα μάτια όχι μόνο της σοβιετικής και της παγκόσμιας κοινής γνώμης, καθώς ο εξευτελισμός του προέδρου της ΕΣΣΔ μεταδίδεται ζωντανά από τη σοβιετική τηλεόραση και το CNN.

Την ημέρα εκείνη, κατά τη διάρκεια συνεδρίασης μιάμισης ώρας του Ανωτάτου Σοβιέτ της Ρωσίας, ο Γέλτσιν υποχρεώνει τον Γκορμπατσόφ να διαβάσει τα πρακτικά του υπουργικού συμβουλίου της ΕΣΣΔ της 19ης Αυγούστου, όπου ο πρωθυπουργός Παβλόφ εισηγείται και οι υπουργοί συμφωνούν να προχωρήσουν στο πραξικόπημα.

Στη συνέχεια, μέσα στη συνεδρίαση, μπροστά στις κάμερες, ο Γέλτσιν υπογράφει ενώπιον του Γκορμπατσόφ διάταγμα με το οποίο θέτει εκτός νόμου το KKΣΕ στο έδαφος της Ρωσίας και ταυτόχρονα διατάσσει την υπαγωγή στις δικές του εντολές, του Γέλτσιν, όλων των μονάδων των Ενόπλων Δυνάμεων, της KGB και της αστυνομίας που βρίσκονται στο έδαφος της Ρωσίας! Αυτά, τη στιγμή που ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ είναι γενικός γραμματέας του KKΣΕ και ανώτατος διοικητής των Ενόπλων Δυνάμεων της ΕΣΣΔ!

Επιπλέον, απαιτεί από τον Γκορμπατσόφ να διαλύσει αμέσως τη σοβιετική κυβέρνηση που είχε συγκροτήσει μόλις την προηγούμενη ημέρα (!) και να κρατήσει στη θέση τους μόνο τον υπουργό Αμυνας Γεβγκένι Σαπόσνικοφ, τον υπουργό Εσωτερικών Βίκτορ Μπαράνικοφ και τον αρχηγό της KGB Βαντίμ Μπακάτιν – δηλαδή, εκείνους τους στρατιωτικούς που έφεραν τον Γέλτσιν στην εξουσία.

Πρόεδρος δίχως χώρα

Εξαθλιωμένος και πολιτικά ανύπαρκτος, ο Γκορμπατσόφ υποχωρεί στα πάντα, παραδίδοντας όλη την εξουσία στον Γέλτσιν.

Σχηματίζει αμέσως σοβιετική κυβέρνηση, σύμφωνα με τις υποδείξεις του Γέλτσιν, η οποία εγκρίνεται από το Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ στις 28 Αυγούστου. Ταυτόχρονα, ο Γκορμπατσόφ προσπαθεί να διασωθεί πολιτικά ως άτομο.

Μια μόλις ημέρα μετά τη δημόσια διαπόμπευσή του από τον Γέλτσιν, πανικόβλητος, στις 24 Αυγούστου ανακοινώνει την παραίτησή του από τη θέση του γ.γ. του KKΣΕ και παράλληλα υπογράφει διάταγμα, ως πρόεδρος της ΕΣΣΔ, με το οποίο θέτει εκτός νόμου τη δράση του κομμουνιστικού κόμματος στις επιχειρήσεις και σε όλον τον κρατικό σοβιετικό μηχανισμό. Πρόκειται για κίνηση κορυφαίας πολιτικής σημασίας, δεδομένου ότι, τουλάχιστον θεωρητικά, ακριβώς στην ύπαρξη οργανώσεων του KKΣΕ στα εργοστάσια και στους υπόλοιπους χώρους εργασίας εδράζεται η σοβιετική εξουσία.

Από τις 24 Αυγούστου, επομένως, πέντε μόλις ημέρες μετά το πραξικόπημα, το KKΣΕ είναι άταφο πολιτικό πτώμα, αφού είχε μονοπωλήσει τη σοβιετική εξουσία επί 74 ολόκληρα χρόνια.

Διάλυση της ΕΣΣΔ

Ενα δεκαήμερο αργότερα -για την ακρίβεια στις 6 Σεπτεμβρίου- καταλύεται και η ίδια η Σοβιετική Ενωση. Το Kογκρέσο των Λαϊκών Αντιπροσώπων, το ανώτατο όργανο της ΕΣΣΔ, με ψήφους 1.699 υπέρ έναντι 24 μόνο κατά και 49 αποχών, αποφασίζει τη διάλυση της ΕΣΣΔ και τη «μετεξέλιξή» της σε μια «Ενωση Ανεξάρτητων Kρατών».

Τα υπόλοιπα είναι καθαρά τυπική διαδικασία. Στις 8 Δεκεμβρίου, πάντα του 1991, οι πρόεδροι της Ρωσίας, της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας, δηλαδή των σλαβικών δημοκρατιών που αποτελούσαν την ουσία της ΕΣΣΔ, συνέρχονται στο Μινσκ, πρωτεύουσα της Λευκορωσίας, και διακηρύσσουν επισήμως ότι «η Σοβιετική Ενωση, ως υποκείμενο της διεθνούς νομιμότητας και ως γεωπολιτική πραγματικότητα, δεν υφίσταται πλέον».

Στις 21 Δεκεμβρίου, στην Αλμα Ατα, τότε πρωτεύουσα του Kαζακστάν, οι πρόεδροι των 12 τέως σοβιετικών δημοκρατιών (πλην των τριών της Βαλτικής, οι οποίοι δεν διατηρούν πλέον καμιά σχέση με τις υπόλοιπες) διακηρύσσουν και εν χορώ τη διάλυση της ΕΣΣΔ και τη δημιουργία μιας ουσιαστικά ανύπαρκτης Kοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Kρατών.

Στις 25 Δεκεμβρίου, εντελώς ανυπόληπτος και τυπικός ηγέτης μιας ανύπαρκτης πλέον χώρας, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ υποβάλλει την παραίτησή του.

Η σοβιετική υπερδύναμη παύει και τυπικά να υπάρχει. Η Ρωσία που αναδύεται στη θέση της είναι μια χώρα που βυθίζεται ολοένα και βαθύτερα στην εξαθλίωση. Μια χώρα ασήμαντη στη διεθνή σκηνή.