Εικοσιεννέα χρόνια πέρασαν από το θάνατο της κορυφαίας ερμηνεύτριας του ρεμπέτικου και του σμυρναίικου τραγουδιού Ρόζας Εσκενάζυ. Την πρώτη γυναίκα που τραγούδησε σε πάλκο, φέρνει στην επικαιρότητα ο Ισραηλινός σκηνοθέτης Roy Sher, ο οποίος έρχεται να κινηματογραφήσει την πετυχημένη πορεία της καλλιτέχνιδος, με το ντοκιμαντέρ «My Sweet Canary-Καναρίνι μου γλυκό».Πώς ξεκίνησαν όλα…

Η Ρόζα Εσκενάζυ, ή αλλιώς Σάρα Σκενάζη ή Ζαρντινίδη, όπως λέγεται ότι ήταν το πραγματικό της όνομα, γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη μεταξύ των ετών 1883-1890 από γονείς Εβραίους, σεφαρδίτικης καταγωγής (Ισπανοεβραία). Γύρω στο 1900, η οικογένειά της μετακόμισε στη Θεσσαλονίκη. Αρχικά ξεκίνησε ως χορεύτρια στον Πειραιά (γύρω στο 1910) αλλά σύντομα άρχισε επίσης να τραγουδά ελληνικά, τουρκικά και αρμενικά τραγούδια. Στα μέσα της δεκαετίας του ’20 κατέβηκε στην Αθήνα κι έπιασε δουλειά ως τραγουδίστρια στα στέκια των μουσικών της προσφυγιάς. Ο Παναγιώτης Τούντας δεν άργησε να την ανακαλύψει κι έτσι το 1928-29 έκανε τις πρώτες της ηχογραφήσεις. Γρήγορα έγινε αρκετά γνωστή και κατά τη δεκαετία του 1930 ηχογράφησε πάνω από 500 ρεμπέτικα, σμυρναίικα και δημοτικά τραγούδια, ενώ συνεργάστηκε με μεγάλους συνθέτες της Σμύρνης και της Πόλης, όπως ο Κώστας Σκαρβέλης, ο Ιάκωβος Μοντανάρης, ο Ιωάννης Δραγάτσης, ο Κώστας Τζόβενος, ο Σπύρος Περιστέρης, ο Κώστας Καρίπης, ο Γρηγόρης Ασίκης, ο Σωτήρης Γαβαλάς, ο Μανώλης Χρυσαφάκης, ο Βαγγέλης Παπάζογλου και άλλοι.

Τα «σουξέ»…

Τα δημοφιλέστερα τραγούδια της: «Δημητρούλα», «Τα κεριά τα σπαρματσέτα», «Ναυτάκι», «Χαρικλάκι», «Κάτω στα λεμονάδικα», «Μπαμπέσα», «Καναρίνι μου γλυκό», «Αμανές», «Μπαμ και μπουμ», «Μη βιάζεσαι μικρή μου θα σ’ αρραβωνιαστώ», «Γύφτισσα», «Λιλή η σκανταλιάρα», «Σέρβικος πολίτικος», «Έλα φως μου», «Μού ‘χεις πάρει το μυαλό», «Αερόπλανο θα πάρω», «Πατρινιά», «Μαρικάκι μου», «Ελενίτσα μου», «Η Εβραιοπούλα» κ.ά.

Η λογοκρισία…

Με την απροσδιόριστη ηλικία και με την 60χρονη καριέρα, συνδέθηκε εξ αρχής με το ρεμπέτικο. Αν και ερμήνευσε όλη τη γκάμα του ελληνικού τραγουδιού —από δημοτικό μέχρι ελαφρό— η έναρξη της καριέρας της σηματοδοτείται από την ακμή του ρεμπέτικου, του οποίου υπήρξε η βασική γυναικεία φωνή. Άψογη ερμηνεύτρια, με ύφος, τεχνική και πάθος, αποτέλεσε σημείο αναφοράς και πρότυπο όλων των μετέπειτα τραγουδιστριών. Τραγική σύμπτωση, το ρεμπέτικο του τεκέ, που τόσο ιδανικά υπηρέτησε, έμελλε να σβήσει με αφορμή ένα δικό της τραγούδι: Το «Πρέζα όταν Πιεις» στάθηκε η αφορμή για την επιβολή της μεταξικής λογοκρισίας, που άνοιξε το δρόμο στη σχολή Τσιτσάνη, θέτοντας στο περιθώριο τους ρεμπέτες του μεσοπολέμου.

Η πατρίδα και το τέλος της…

Τη δεκαετία του 1940 και πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ταξίδεψε ως τραγουδίστρια στα Βαλκάνια, την Τουρκία και τη Μέση Ανατολή. Μετά τον πόλεμο, έκανε περιοδείες στις Η.Π.Α. Μάλιστα, όταν το ’52 ταξίδεψε στη Νέα Υόρκη καταγράφηκε ως «άπατρις» στον κατάλογο του πλοίου. Συμβολικό, γιατί τελικά η Ρόζα Εσκενάζυ δεν ανήκε πουθενά, πατρίδα της ήταν όλη η Μεσόγειος. Τη δεκαετία του 1970 η φήμη της αναζωπυρώθηκε ως συνέπεια της μαζικής εκ νέου «ανακάλυψης» του ρεμπέτικου. Παρέμεινε «μάχιμη» ως τα γεράματά της, διατηρώντας τις ωραίες ανατολίτικες φορεσιές της που είχε από τα νεανικά της χρόνια. Μετά το 1977 άρχισε να παθαίνει κρίσεις αμνησίας. Στις 2 Δεκεμβρίου του 1980 πέθανε στο σπίτι της στην Κηπούπολη Περιστερίου, μόνη, αβοήθητη και σε άθλια κατάσταση λόγω προχωρημένου Αλτσχάιμερ. Θάφτηκε στο Στόμιο, ενώ μόλις πέρσι μπήκε σταυρός στον τάφο της.

Η ταινία…

Το 2010 συμπληρώνονται 30 χρόνια από το θάνατο της Ρόζας Εσκενάζυ και ο Roy Sher, από τη Χάιφα του Ισραήλ, είναι αποφασισμένος να τιμήσει τη μνήμη της ξεναγώντας μας στα μελωδικά μονοπάτια της ζωής της μεγάλης ερμηνεύτριας. Όλα ξεκίνησαν το 2004, όταν ο 32χρονος σκηνοθέτης βρέθηκε σε ένα ρεμπετάδικο στην Ιερουσαλήμ όπου ανακάλυψε τη Ρόζα Εσκενάζυ με αποτέλεσμα να ερωτευτεί παράφορα τη μουσική της. Ρώτησε, έμαθε και έτσι αποφάσισε να κάνει ταινία για το ρεμπέτικο και φυσικά για την κορυφαία αυτή εκπρόσωπό του. Η ταινία δεν είναι μυθοπλασία. Δεν υποδύεται κανείς την Εσκενάζυ, ούτε τους μουσικούς αλλά οι ηθοποιοί είναι σύγχρονοι ερμηνευτές. Η μνήμη της ίδιας πλανάται καθ’ όλη τη διάρκεια του ντοκιμαντέρ ενώ παράλληλα γίνεται αφήγηση της πολιτιστικής ιστορίας της ευρύτερης περιοχής του ρεμπέτικου και του σεφαραδίτικου τραγουδιού. Δεν είναι ταινία για τη Ρόζα Εσκενάζυ αλλά ταινία με αφορμή την πρόσφορά της. Μέσα από την ιστορία της ζωής της διαφαίνεται ένας κόσμος που κάποτε υπήρξε και τα ίχνη που άφησε στο χρόνο.

Πρωταγωνίστρια της ταινίας είναι μια σύγχρονη Ρόζα: η Ισραηλινή (με σεφαραδίτικη καταγωγή) ερμηνεύτρια Yasmin Levy, τραγουδίστρια των λαντίνο, των τραγουδιών στη σεφαραδίτικη διάλεκτο. Στις 25 Νοεμβρίου, η Levy παρευρέθηκε στη Θεσσαλονίκη και ερμήνευσε τα «Ελενίτσα μου» και «Η Εβραιοπούλα» με τη συνοδεία από ούτι, κεμετζέ, μπαγλαμά, κεμανέ και σάζι στο πλαίσιο των γυρισμάτων. Στην ταινία συνυπάρχουν τρεις μουσικοί του ρεμπέτικου: ο Tomer Katz, Ισραηλινός ερμηνευτής ουτιού και μπουζουκιού, η Martha Lewis, Ελληνοκύπρια τραγουδίστρια και συνθέτις, που ζει στη Βρετανία, και η Τουρκάλα Mehtap Demir, που παίζει κεμανέ (παραδοσιακό βιολί) και είναι επίσης ερμηνεύτρια τουρκικής λαϊκής μουσικής. Η πολυδιάστατη ταινία έχει σκοπό να καταγράψει την κοινή πορεία, αλλά και τα προσωπικά ταξίδια των τριών μουσικών, καθώς επίσης τους πληθωρικούς χαρακτήρες και τους φανατικούς του ρεμπέτικου.

Η 90λεπτη ταινία αποτελεί μια συμπαραγωγή της ΕΡΤ, που παραχώρησε οπτικοακουστικό υλικό από τις τελευταίες εμφανίσεις της Ρόζας Εσκενάζυ στη δημόσια ελληνική τηλεόραση αλλά και φορέων του Ισραήλ. Γυρίσματα έγιναν στην Κωνσταντινούπολη, στο Λονδίνο, στην Ιερουσαλήμ και τα τελευταία έγιναν στη Θεσσαλονίκη και φυσικά στην Αθήνα. Οι βασικοί της άξονες είναι δύο: ένας βιογραφικός με μαρτυρίες ανθρώπων που τη γνώρισαν κι ένας μουσικός με τραγούδια που εκείνη ερμήνευσε και σημάδεψαν μια ολόκληρη εποχή Για τη ζωή και την πορεία της Ρόζας Εσκενάζυ μιλούν άνθρωποι που ασχολήθηκαν μαζί της, όπως ο συγγραφέας Γ. Σκαμπαρδώνης, η Λ. Κανέλλη που ως νεαρή ρεπόρτερ της πήρε συνέντευξη, ο συγγραφέας Κ. Χατζηδούλης, που μάλιστα έχει επιμεληθεί την αυτοβιογραφία της με τίτλο «Αυτά που θυμάμαι», ενώ ξεχωρίζει η μαρτυρία της 83χρονης σήμερα Βούλας Φιλιππακοπούλου, μιας γυναίκας από το Στόμιο Κορινθίας που γνώρισε τη Ρόζα Εσκενάζυ και έζησε κάποια χρόνια μαζί της, αφού η ρεμπέτισσα ήταν ερωμένη του άντρα της και τη φρόντιζε.

Το «σκοτεινό» παρελθόν…

Η Ρόζα Εσκενάζυ γύρω στο 1930 γέννησε ένα γιο, τον Παράσχο Ζαρντινίδη, τον οποίο και εγκατέλειψε σε ένα ορφανοτροφείο. Η χήρα του γιου της Εσκενάζυ και αλλά και η κόρη της δε θέλησαν να συμμετάσχουν στο ντοκιμαντέρ όπως χαρακτηριστικά δήλωσαν στον σκηνοθέτη: «Αγαπάμε τη Ρόζα Εσκενάζυ για τα τραγούδια της. Είχε όμως μαύρο παρελθόν… Ας το αφήσουμε…»

Επιμέλεια: Νάνσυ Φαφούτη