Ζούμε σ’ ένα κόσμο απάνθρωπο, όπου τα πάντα πουλιόνται και αγοράζονται. Ακόμα και η τέχνη και οι δημιουργοί. Κι έρχεται μια κορυφαία στιγμή στην καριέρα σου όπου πρέπει ν’ αποφασίσεις: με τις πολυεθνικές, να γράφεις κατά παραγγελία και να γίνεσαι εμπόρευμα στα χέρια τους ή περιθώριο, να γράφεις με το αίμα της καρδιάς σου και να τραγουδάς τα ντέρτια σου και τους καημούς σου; Χίλιες φορές περιθώριο

Αυτός ήταν ο αγωνιστής της ειρήνης και της λευτεριάς. Στην συνέντευξή που έδωσε στην Δέσποινα Κουρουπάκη η συντρόφισσά του επί 38 χρόνια Νατάσσα Παπαδοπούλου μίλησε για την ζωή του, τους αγώνες του, τα όνειρά τους…

Δ. Κουρουπάκη: Δύο περίπου χρόνια μετά τον θάνατο του συντρόφου σου Πάνου Τζαβέλλα. Πως τον γνώρισες τον Πάνο;

Ν. Παπαδοπούλου: Τον γνώρισα το1971 όταν είχα πια τελειώσει την ΑΣΟΕΕ, από ένα κοινό φίλο τον Κώστα Μανταίο, που ήταν μαζί με τον Πάνο στην φυλακή. Εντυπωσιάστηκα με τον λεβέντη, αγέρωχο, ασυμβίβαστο, ποιητή, αγωνιστή Πάνο Τζαβέλα.

Δ. Κουρουπάκη: Ο Πάνος υπήρξε θρέμμα μιας γενιάς προσφοράς, στερήσεων και αγώνα για την ελευθερία και την άντεξε μέχρι το τέλος της ζωής του αδιαμαρτύρητα έχοντας μπάλσαμο για την ψυχή του την ποίηση και το τραγούδι. Μετά από 38 χρόνια μαζί του σίγουρα θα έχεις να μας διηγηθείς πολλά…

Ν. Παπαδοπούλου: Ο Πάνος γεννήθηκε το 1925 στη Κοζάνη και τα πρώτα ακούσματα του δεν ήταν τραγούδια και νανουρίσματα, αλλά οι κλαγγές των όπλων από τις εκτελέσεις των ανταρτών που γίνονταν στο νεκροταφείο που ήταν δίπλα στο σπίτι του. Μαθητής ακόμα οργανώνεται στους παράνομους μηχανισμούς της Αριστεράς. Στα 15 του χρόνια δηλώνει εθελοντής «δεύτερης γραμμής» και φτάνει ως την Κορυτσά μετά την κατάληψή της από τον ελληνικό στρατό. Μετά την κατάρρευση επιστρέφει στην Κοζάνη, όπου οργανώνεται στην ΕΠΟΝ.

Το 1945 καταδικάζεται σε ένα χρόνο φυλάκιση και μεταφέρεται στις φυλακές Κοζάνης και έπειτα από οχτώ μήνες τον ντύνουν στρατιώτη. Βγαίνει στο βουνό, εντάσσεται με τον ΕΛΑΣ και αργότερα με τον Δημοκρατικό στρατό. Το 1947 έπεσε σε μια ενέδρα που του είχε στήσει ο εθνικός στρατός. Τραυματίστηκε στο πόδι. Σύρθηκε εκατοντάδες μέτρα μακριά αλλά τον βρήκαν και παρόλο που ο χωροφύλακας τράβηξε πιστόλι κατευθείαν στο κεφάλι, ο λοχαγός επικεφαλής δεν του το επέτρεψε λέγοντας του ότι «εμείς δεν είμαστε δολοφόνοι, θα τον παραδώσουμε». Τον πήγαν στο νοσοκομείο και χωρίς να τον ρωτήσουν, του έκοψαν το πόδι. Μόλις συνήλθε τον καταδίκασαν δις εις θάνατον με μια δίκη παρωδία, αφού δεν αποδέχτηκε να αποκηρύξει το ΚΚΕ. Θυμάμαι που μου διηγιόταν το ιστορικό της εκτέλεσης που αναβλήθηκε και σε μια νύχτα άσπρισαν τα μαλλιά του. Τέλη Δεκέμβρη 1949 μεταφέρθηκε στις φυλακές της Κεφαλονιάς και από εκεί όργωσε όλες τις φυλακές της Ελλάδας. Τις φυλακές Κέρκυρας, Ζακύνθου, Λευκάδας που τις έχτισε ο τύραννος-γκαουλάιτερ της Αγγλίας στα Επτάνησα Μαίτλαντ και μαρτύρησαν στα κελιά τους σαν ποντικότρυπες, όλοι όσοι αγωνίζονταν για την μεγάλη ιδέα.

Δ. Κουρουπάκη: Βασανιστήρια, φυλακές, κυνηγητό, πότε βρήκε τον χρόνο να ασχοληθεί με την μουσική;

Ν. Παπαδοπούλου: Από μικρός έπαιζε κιθάρα και αγαπούσε αυτό το όργανο. Ακόμα και στην φυλακή πελέκησε ένα ξύλο και έκανε το μπράτσο, χάραξε τα διαστήματα με μαθηματικούς υπολογισμούς, χάλασε μια καραβάνα και έκανε τα τάστα και εκεί επάνω τέντωσε έξι σύρματα. Μέσα στην φυλακή πάνω σε χαρτιά από τσιγάρα έμαθε να γράφει σωστά. ΄Εμαθε να συλλαβίζει και να προφέρει σωστά τις λέξεις που αργότερα του χρησίμευσε στην μουσική καριέρα του. Μελετούσε με σύστημα και εξασκούνταν στην κιθάρα.

Το 1957 τον βρίσκει στις φυλακές της Χαλκίδας. Οι εκτελέσεις έχουν σταματήσει.
΄Όμως τα βασανιστήρια παίρνουν άλλη μορφή τώρα. Ο διοικητής της Αστυνομίας, ο δεσπότης με τον διευθυντή των φυλακών αποφάσισαν να στείλουν νεαρά κορίτσια να παίξουν θέατρο στην φυλακή. Τους κτυπούσαν εκεί που πονούσαν, στην στέρηση της νιότης, του έρωτα, της οικογένειας τους.

Το 1958 αρρωσταίνει βαριά και τον βάζουν σε ένα φορείο και τον αφήνουν έξω από το νοσοκομείο των κρατουμένων. Εκεί τον βρήκαν σύντροφοι και τον πήραν. Το 1961 με την βοήθεια του ΚΚΕ φεύγει στην Σοβιετική Ένωση. Εκεί νοσηλεύεται τρία χρόνια και θεραπεύεται από την ασθένεια που υπέστη στις φυλακές. Παράλληλα εκεί του δόθηκε η ευκαιρία να σπουδάσει μουσική.

Έχουμε φτάσει στην εποχή του Μίκη και του Μάνου. Το τραγούδι τους, γνήσια λαϊκό, συνέπαιρνε καρδιές και συνειδήσεις. Λίγο αργότερα εμφανίζεται το Νέο Κύμα. Σιγά-σιγά ξεκινάει να τραγουδά σε καπηλειά για ένα πιάτο φαϊ. Στο καφενείο των μουσικών στην Ομόνοια γνώρισε τον Αντώνη Γιατράκο και άρχισε να τραγουδά στο μαγαζί «Παγωνάκια» με μεροκάματο 20 φράγκα. Συνέχισε να δουλεύει σε καμπαρέ, ταβέρνες, σκυλάδικα και σε κάθε είδους στέκια. Γνωρίστηκε όμως με τους συνθέτες του Νέου Κύματος και συνεργάστηκε με τον Μάνο Λοϊζο και τον Χρήστο Λεοντή. Ανέβηκε στην Πλάκα όπου κτυπούσε η καρδιά της καλλιτεχνικής Αθήνας κι ήταν σχολείο για τους νέους καλλιτέχνες. ΄Εκαναν και την εμφάνισή τους οι πρώτες μπουάτ και στέκια των νέων: Εννέα Μούσες, Κατακόμβη, Εσπερίδες και άλλα.

Δ. Κουρουπάκη: Φτάσαμε στις αρχές του 1967 και μέρες μαύρες περίμεναν την πατρίδα μας. Φαντάζομαι ότι ο Πάνος ξεκίνησε πάλι από…

Ν. Παπαδοπούλου: Ναι, πάλι κυνηγητό και συνελήφθηκε το 1968, καταδικάστηκε, ξανά στις φυλακές Αβέρωφ και ύστερα στον Κορυδαλλό. Στην ασφάλεια τον λιανίζουν στα βασανιστήρια και φυσικά κανείς δεν ασχολείται με το άρρωστο κορμί του. Στην φυλακή ζητά άδεια για να έχει κιθάρα, μετά τις αλλεπάλληλες αιτήσεις το πετυχαίνει με την προϋπόθεση να παίζει στα πλυσταριά και χωρίς ηχείο. Μέσα σε αυτά τα ανήλια πλυσταριά μελετάει τους ρεμπέτικους δρόμους, το δημοτικό τραγούδι, την βυζαντινή μουσική. Ανακαλύπτει καινούρια μονοπάτια και παράλληλα καταγράφει τα τραγούδια της Εθνικής Αντίστασης και τα μαθαίνει στους νέους.

Το 1971, όπου γνωριστήκαμε κιόλας, αποφυλακίζεται προσωρινά με το νόμο «περί ανηκέστου βλάβης».

Γραμμή για την Πλάκα. Στήνει το Λημέρι του. Τώρα το τραγούδι παίρνει άλλη μορφή γίνεται αγώνας, ξυπνάει συνειδήσεις, τονώνει το ηθικό του κόσμου, δίνει ελπίδα, δίνει φως. Τραγουδάμε πλέον μαζί τον «Κυρ-Παντελή», «Ξυπνήστε» κι ανασταίνουμε τον αγωνιστή ποιητή Φώτη Αγγουλέ.

Βέβαια δεν γλυτώσαμε από τα τραβήγματα στην Ασφάλεια, τους προπηλακισμούς, τους ξυλοδαρμούς. Εμένα μετά από μία συναυλία στο ΜΙΝΩΑ με κάλεσε ο Μπάμπαλης για να με νουθετήσει, ήμουν μικρή και νόμιζε ότι είχα παρασυρθεί.
Οι μπουάτ άρχιζαν να γεμίζουν και με την πτώση της χούντας ασφυκτικά.
Τραγουδάμε στην μπουάτ Λήδρα και έτσι αρχίζει και η πρώτη του δισκογραφική του δραστηριότητα ζωντανά γραμμένος «Τα τραγούδια από το Αντάρτικο Λημέρι». Μπαρουτοκαπνισμένοι αντάρτες και καπεταναίοι, αγωνιστές που άσπρισαν στην πάλη για κοινωνική πρόοδο και δικαιοσύνη, με τα παιδιά και τα εγγόνια τους, περήφανοι για τα κατορθώματά τους και όλοι μαζί με τους νεολαίους να τραγουδάμε και να χορεύουμε. Τα αντάρτικά μας τραγούδια, αρκετά χρόνια απαγορευμένα τράνταζαν τα θεμέλια του δοσιλογισμού και της υποτέλειας.

Δ. Κουρουπάκη: Σίγουρα ο λαός αντάμειψε τους αγώνες του Πάνου γιατί τίποτα δεν ήταν πιο ισχυρό από την θέλησή του και η καρδιά του και το πνεύμα του φλογίζονταν από υψηλά ιδανικά και υπηρετούσε υψηλούς στόχους. Πως εξελίχθηκε πλέον στην «ελεύθερη» Ελλάδα η καλλιτεχνική σας δραστηριότητα;

Ν. Παπαδοπούλου: Συνεχίσαμε με τον Πάνο να τραγουδάμε και τα τραγούδια του μέσα από τους επόμενους οκτώ δίσκους του, ζωντανεύουν μέσα από συναυλίες που δίνονται σε ανοικτά γήπεδα και πανεπιστήμια σε όλη την Ελλάδα, αλλά και το εξωτερικό. ΄Όμως θυμάμαι πάντα που έλεγε «Ζούμε σ΄ένα κόσμο απάνθρωπο, όπου τα πάντα πουλιόνται και αγοράζονται. Ακόμα και η τέχνη και οι δημιουργοί. Κι έρχεται μια κορυφαία στιγμή στην καριέρα σου όπου πρέπει ν’αποφασίσεις: με τις πολυεθνικές, να γράφεις κατά παραγγελία και να γίνεσαι εμπόρευμα στα χέρια τους ή περιθώριο, να γράφεις με το αίμα της καρδιάς σου και να τραγουδάς τα ντέρτια σου και τους καημού σου; Χίλιες φορές στο περιθώριο».

Πάντα ήθελε να επικοινωνεί με τους ανθρώπους μέσα από τα τραγούδια του, όταν κάτι καινούριο είχε να τους πει. Πίστευε ότι το τραγούδι είναι σπαραγμός ψυχής. Παιχνίδι με τους ήχους και ρυθμούς, ποίηση και αρμονία, αισθητική, χαρά και απόλαυση. Χρειάζεται ζεστή καρδιά και ευαισθησία για να το χαρείς. Η καρδιά του Έλληνα είναι φτιαγμένη από χορδές, γι’αυτό είναι πλημμυρισμένος από μελωδίες- είμαστε λαός τραγουδιστής, έλεγε.

Δ. Κουρουπάκη: Από πού εμπνεόταν και έπαιρνε τα θέματα του για να γράφει τα τραγούδια του;

Ν. Παπαδοπούλου: Από την καθημερινότητα. Οι μελωδίες του είναι αντίλαλοι, όπως έλεγε, από τα νανουρίσματα και τα μοιρολόγια της μάνας του, από τις θείες του, από τις γειτόνισσες του, από τους σκοπούς που άκουγε στα πανηγύρια, τις γιορτές τα γλέντια, τις απόκριες, από τις λαϊκές κομπανίες, τις ψαλμωδίες στην εκκλησία, τις οπερέτες, από τα εμβατήρια, το ρεμπέτικο τραγούδι.

Ο Πάνος δεν έκανε ούτε ένα τόνο πίσω από αυτά που πίστευε. Πάντα έλεγε «Τι σχέση έχουν οι σημερινοί «τραγουδιστές», που τους βλέπουμε –ατσαλάκωτους και σινιαρισμένους- και τους ακούμε από την τηλεόραση, τα ραδιόφωνα, τις κασέτες, με το τραγούδι και την τέχνη του άσματος; Χάρτινα είδωλα…

Άχρωμοι, άοσμοι, άμουσοι, ατάλαντοι και ψυχροί, «τραγουδούν» όπως θα τραγουδούσε μια μηχανή. Προϊόντα του εμπορίου και του μάρκετινγκ, εκμαυλίζουν τις ψυχές των απλών ανθρώπων – για να κερδίζουν λεφτά τα αφεντικά των πολυεθνικών – πλασάροντας τους χαλασμένα και βρώμικα εμπορεύματα. Περνούν και χάνονται σαν καπνός. Και δυστυχώς οι εξαιρέσεις δεν αλλάζουν την ουσία».

Δ. Κουρουπάκη: Ο «κυρ-Παντελής» στις μπουάτ είχε γίνει το τραγούδι μας, η αντίστασή μας, ο ύμνος μας. Όμως είχε γράψει πολλά ακόμα και μουσική και στίχους. Ποια ήταν αυτά;

Ν. Παπαδοπούλου: Πράγματι όταν τραγουδούσαμε τον «κυρ-Παντελή» γινόταν ξεσηκωμός, ο κόσμος τραγουδούσε με όλη του την ψυχή, αγκαλιαζόντουσαν, φιλιόντουσαν, ζούσαν την ελευθερία, την χαρά της ζωής.
Ο Πάνος έγραψε ή μελοποίησε

ΛΥΡΙΚΑ όπως τον δίσκο “Πορεία μεσ’τη νύχτα”, σε στίχους του Χιώτη ποιητή Φώτη Αγγουλέ, καθώς επίσης κι άλλα τραγούδια σε δικούς του στίχους.

ΛΑΪΚΑ όπως ο δίσκος “Θρήνοι και Αναστάσιμα” με τη φωνή της Καίτης Γκρέυ. Με τον Γιώργο Νταλάρα κυκλοφόρησε το 1972 σε δισκάκι 45 στροφών τα τραγούδια “Πάρε με φεγγάρι μου” και “Ροδακινιά Ξανθή” και τώρα κυκλοφορεί στο CD του Νταλάρα “Για τα τραγούδια κι εγώ φταίω”. Επίσης ακυκλοφόρητα που υπάρχουν “Ο Στέλιος” για τον Καζαντζίδη, “Λαμόγια” και άλλα. Έχει γράψει τραγούδια για τους ηγέτες της παγκόσμιας ιστορίας όπως ο Τσε Γκεβάρα, Μαντέλα, Αλλιέντε, Καρβάλιο, Ορτέγκα Κομαντάντε.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΠΟΛΙΤΙΚΑ όπως “Κυρ Παντελής”, “Ξυπνήστε”, “ο Έλληνας”, “τα πρόβατα”, η τηλεόραση” και άλλα.

ΔΗΜΟΤΙΚΑ τα οποία βρίσκονται στο δίσκο “Θρήνοι κι Αναστάσιμα”, καθώς επίσης στο δίσκο “Από το Αντάρτικο Λημέρι”, το “Μάη’μ Μάη’μ” το οποίο τραγουδάει η Χαρούλα Αλεξίου.

ΡΟΚ όπως “ο προφήτης της πλατείας” για τον Άσιμο, “είσαι του εαυτού σου”, “Κατμαντού” και άλλα. Στο βιβλίο του ο δημοσιογράφος Μανώλης Νταλούκας “Ελληνικό Ροκ” έχει συμπεριλάβει και τον Τζαβέλλα. Το συγκρότημα “Magic de spell” στο CD “ok πατέρα” έχουν κάνει ροκ διασκευή τον “Κυρ Παντελή” μετά το θάνατο του Τζαβέλλα.

Ακόμα έχει γράψει μια Λαϊκή όπερα βασισμένη στο έργο του Μπόστ “Μαμά η ελληνίς”.

Τα αντάρτικα τραγούδια ακούστηκαν το 1981 και 1982 σε συναυλίες στο θέατρο Λυκαβηττού και το 1983 στο Βεάκειο.

Το 1992 εκδίδει το βιβλίο του Ανταρτο-ρόκ, εκδόσεις «Ελεύθερος Διάλογος».

Με τον Πάνο Τζαβέλλα κατα καιρούς στο “Αντάρτικο λημέρι του” και στην μπουάτ “Λήδρα” στην Πλάκα, συνεργαστήκαμε με τους Γιώργος Ζωγράφος, ο ηθοποιός Ηλίας Λογοθέτης, ο Μουφλουζέλης. Επίσης στα πρώτα τους βήματα ο Νικόλας Άσιμος, Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, Γιάννης Ζουγανέλης, Ισιδώρα Σιδέρη, Σάκης Μπουλάς, Λαυρέντη Μαχαιρίτσα Γιώργος Μεράνζας, Νίκος Μητσοβολέας, Νίκος Λώλης, Χρήστος Ζούκας, Γιάννης Θωμόπουλος.

Δ. Κουρουπάκη: Έζησες 38 χρόνια με τον Πάνο, μίλησέ μας για τον Πάνο που εμείς δεν γνωρίσαμε.

Ν. Παπαδοπούλου: Ο Πάνος πέρασε 20 χρόνια στις φυλακές, είχε όμως ψυχή για ζωή. Δεν ήταν ποτέ μίζερος παρά την αναπηρία του, ήταν αυτάρκης και περήφανος με ήθος και εντιμότητα με τους συνεργάτες του. Δεν είχε ιδιαιτερότητες παρά του ότι δεν μπορούσε να κοιμηθεί σε χώρο σκεπασμένο. Κοιμόταν στην βεράντα έξω και ήθελε να ατενίζει μακριά το πέλαγος, μετά από τόσα χρόνια έγκλειστος. ΄Εγραφε μόνος του την μουσική, διάβαζε πολύ και μελετούσε, ακόμα και το βράδυ ξυπνούσε και έγραφε μουσική. Τιμούσε πάντα την αριστερή του ιδεολογία και αν και ο Παπανδρέου που είχε προτείνει να γίνει υπουργός στην Κοζάνη, δεν δέχτηκε.Φυσικά σαν σήμερα 17 Νοέμβρη πάντα τιμούσαμε τους αγωνιστές του Πολυτεχνείου και είμαστε πάντα παρόντες στις πορείες ειρήνης.

Γυρίσαμε περιοδεία όλη την Ελλάδα τραγουδώντας τα αντάρτικα τραγούδια μας ξεσηκώνοντας όλους. Το 1981 για 2 χρόνια πήγαμε Γερμανία και οι θαμώνες δεν ήταν μόνο ΄Ελληνες, αλλά και Γερμανοί. Μεγάλη επιτυχία είχε η περιοδεία μας στην Σουηδία το 1983. Το 1984 λάβαμε μέρος στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης με το τραγούδι «Ειρήνη».

Αγαπούσαμε πολύ τα ταξίδια και την γνωριμία με ξένους πολιτισμούς και μουσικές και όλα μας τα χρήματα τα ξοδεύαμε για αυτό το σκοπό. ΄Εχουμε και ένα μικρό σπιτάκι στον Πειραιά που δυστυχώς η μοίρα του Πάνου του επεφύλαξε μια δυσάρεστη έκπληξη, λίγο πριν πεθάνει. Στις 28 Νοεμβρίου 2008 και ενώ ήταν μόνος του σπίτι, στις 4 ώρα το πρωί από ένα βραχυκύκλωμα, το σπίτι πήρε φωτιά. Ο Πάνος μόνος σύρθηκε και βγήκε στην ταράτσα, ήταν συγκλονιστικό, αγκαλιάζοντας την κιθάρα του- είναι αυτή που βλέπεις εδώ δίπλα-. ΄Ετσι τον βρήκαμε! Το σπίτι κάηκε ολοσχερώς, αλλά περισσότερο στεναχωρηθήκαμε που χάσαμε τα σπάνια βιβλία μας, τις δύο επιστολές του Σοστακόβιτς, τα μουσικά όργανα που είχαμε φέρει από τα ταξίδια μας, το αρχείο μας, οι φωτογραφίες. Σώθηκαν μόνο ότι είχαμε φυλάξει στο υπόγειο.

Δ. Κουρουπάκη: Στις 27 Ιανουαρίου 2011 συμπληρώνονται 2 χρόνια από τότε που μας άφησε ο Πάνος. Πες μου Νατάσα τι είναι αυτό που σου έρχεται πρώτο στο μυαλό, γιατί σίγουρα είναι πάρα πολλά, για τον Πάνο.

Ν. Παπαδοπούλου: Είναι αλήθεια πάρα πολλά. Τα τελευταία χρόνια είχαμε χαθεί από το προσκήνιο. Ο Πάνος δεν ήταν ποτέ μέσα στο σύστημα, ούτε στα κυκλώματα. Τα πρώτα λεφτά που έπαιρνε από τις πωλήσεις των δίσκων τα έδινε στις αντιστασιακές οργανώσεις.

Θυμάμαι πάντα τα λόγια του: « Κι όταν οι άνθρωποι θα ξανοιχτούνε προς νέους ορίζοντες μες στο διαστημικό τραγούδι τους θ’ αντηχεί κι η δικιά μας μελωδία. Γιατί το δρόμο προς τ’ αστέρια τον χάραξαν με το αίμα, τους αγώνες και το πνεύμα τους οι πρωτοπόροι αγωνιστές.

Απ’ τις φυλακές και την εξορία
Αρχίζει του κόσμου η νέα ιστορία

Δ. Κουρουπάκη: Σ’ ευχαριστώ πολύ Νατάσα, εγώ και είμαι σίγουρη ότι σ’ ευχαριστούν όλοι, που στάθηκες δίπλα και εμψύχωνες τον Πάνο. Είναι σίγουρα μεγάλο το κέρδος για την πατρίδα και τον πολιτισμό. Ο Όμιλος Φίλων Βουνού και Θάλασσας θα διοργανώσει μια τιμητική βραδιά στην μνήμη του Πάνου.
Οι φίλοι μπορούν να επισκεφτούν και την ιστοσελίδα που έφτιαξες www.panostzavellas.gr