Η υπόθεση του Πόλεμου των Κόσμων, του μυθιστορήματος επιστημονικής φαντασίας του Χέρμπερτ Τζορτς Ουέλς, διασκευασμένη από τον Χάουαρντη Κόχ και σκηνοθετημένη από τον Όρσον Ουέλς αποτέλεσε την πρώτη ύλη για μια φάρσα μαζικής κατανάλωσης προς το κοινό του CBS και όχι μόνο. Για 60 λεπτά χωρίς διακοπές για διαφημίσεις, στο ύφος δελτίου ειδήσεων με ζωντανές ανταποκρίσεις και σε ατμόσφαιρα που μιμούνταν αληθινή κατάσταση έκτακτης ανάγκης, οι ηθοποιοί της εκπομπής πληροφορούσαν το κοινό για την υποτιθέμενη εισβολή εξωγήινων από τον Άρη στο Grover’s Mill, ένα μικρό έρημο χωριό του Νιου Τζέρσεϋ των ΗΠΑ.

Η εκπομπή, που παρασκευάστηκε ειδικά για την ημέρα του Χαλοουίν, ξεκίνησε με μια εισαγωγή από το μυθιστόρημα και συνέχισε με ένα δελτίο καιρού και ένα μουσικό πρόγραμμα, το οποίο διακόπηκε ξαφνικά από δελτίο επικαιρότητας για παράξενες εκρήξεις στον Άρη και την ακόλουθη μαρτυρία του ‘διαβόητου’ (και ενσαρκωμένου από τον ίδιο τον Όρσον Ουελς) καθηγητή του Πρίνστον, Ρίτσαρντ Πίρσον, που επενέβη για να διαψεύσει εικασίες για ζωή στον Άρη. Από εκείνη τη στιγμή κι έπειτα δραματικές ανταποκρίσεις από την προσγείωση στο Grover’s Mill ενός πυραυλικού συστήματος με πλοκάμια –μεταμφιεσμένου σε μετεωρίτη–, περιγραφές σκηνών από φλόγες, συγκρούσεις και τραυματίες και ειδήσεις για εφαρμογή στρατιωτικού νόμου, ζωντανή απεύθυνση στο έθνος από τον υπουργό Εσωτερικών, και μια θεαματική και γλαφυρή εισβολή των Αριανών στην πόλη της Νέας Υόρκης μετέτρεψαν το σενάριο φαντασίας σε ρεπορτάζ επικαιρότητας.

Έρευνα που διεξήχθη από το Radio Project, ένα ευρείας κλίμακας πρόγραμμα κοινωνικών ερευνών για τα ΜΜΕ με έδρα το Πρίνστον έδειξε ότι από τα 6 εκατομμύρια ακροατών που παρακολουθούσαν την εκπομπή, το 1,5 εκατ. πίστεψε ότι ήταν πραγματική ανταπόκριση πραγματικών γεγονότων. Οι περισσότεροι επιπλέον θεώρησαν –μέσα στο πλαίσιο του κλίματος πριν από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο– ότι πρόκειται για εισβολή των Γερμανικών στρατευμάτων.

Λέγεται ότι το επακόλουθο κύμα πανικού υπήρξε διευρυμένο με κόσμο να φεύγει από την περιοχή, να ειδοποιεί συγγενείς και φίλους, να καλεί τις αστυνομικές αρχές, να φαντασιώνεται ότι είδε φωτιές σε απόσταση. Μέσα στον επόμενο μήνα γράφτηκαν χιλιάδες άρθρα στον Τύπο για τις επιδράσεις της εκπομπής και γενικότερα του ραδιοφώνου, ως μέσου χειραγώγησης της κοινής γνώμης.

Χειραγώγηση, αφύπνιση, ή απλώς ένα αστείο;

Ωστόσο αυτό που έκανε το 1938 ο Όρσον Ουελς θυμίζει αυτό που επιχειρεί να κάνει σήμερα το culture jamming: δηλαδή διαστρεβλώνοντας και αναστρέφοντας καθιερωμένα πολιτισμικά μέσα και θεσμούς να προκαλέσει το ακροατήριο να ξανασκεφτεί.

Ο Andy Bichlbauer και ο Mike Bonanno, οι γνωστοί ως «Yes men» , συλλαμβάνονται συχνά για τη χρήση των μέσων μαζικής ενημέρωσης προς διάδοση ψευδών ειδήσεων, εξαγγελιών και μαρτυριών με σκοπό να ρίξουν τους προβολείς πάνω στην αυθαιρεσία των πολυεθνικών επιχειρήσεων, και στη διαπλοκή διαφήμισης, επιχείρησης και πολιτικής.

Με το ψευδώνυμο Jude Finisterra, ο Andy Bichlbauer εισέβαλλε το Δεκέμβρη του 2004 στο στούντιο του BBC και ανακοίνωσε ως εκπρόσωπος της Dow Chemical, ότι η εταιρεία του ευθύνεται για τη διαρροή χημικού αερίου στο Μποπάλ της Ινδίας το 1984 και ότι προτίθεται να πληρώσει 12 δισεκατομμύρια δολάρια ως αποζημίωση στα θύματα. Στις 12 Νοεμβρίου 2008 χιλιάδες Αμερικανοί έμειναν έκπληκτοι μπροστά στο «στημένο» πρωτοσέλιδο των Νιου Γιορκ Τάιμς το οποίο ανήγγειλε τη λήξη του πολέμου στο Ιράκ και την επιστροφή των αμερικανικών στρατευμάτων, ενώ το 1999 οι «Yes Men» έστησαν ψεύτικη ιστοσελίδα του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (WTO). Όταν μάλιστα ζητήθηκε από τον WTO να συμμετέχει ο γενικός διευθυντής του Μάικ Μούρ σε συνέδριο στο Σάλτζμπουργκ, αντ’ αυτού πήγε ο Andy Bichlbauer και, χωρίς καμία διαμαρτυρία από το κοινό, αγόρευσε για την εξαγορά ψήφων και εξύμνησε τις οικονομικές πολιτικές του Αδόλφου Χίτλερ.

Αλλά και πρόσφατα απλά αστεία στο ραδιόφωνο με γνωστά πρόσωπα μας θυμίζουν πιθανόν τον Ουέλς και τη φάρσα του. Αν και δεν πρόκειται για ακτιβισμό, ούτε οξεία κοινωνική κριτική, εντούτοις δημιουργούν μια σύγχυση, ένα ξάφνιασμα, ένα μαζικό γέλιο που πιθανόν ταράζει την γενική εικόνα για τα μέσα και για το ρόλο τους.

Στην αρχή του μηνός, ο Θανάσης Λάλας και ο συνεργάτης του, Κωνσταντίνος Μπογδάνος, τα «κακά παιδιά» του ραδιοφωνικού σταθμού Flash radio προκάλεσαν τους Οικολόγους Πράσινους να αρνηθούν σε μια πρόταση για συμμετοχή στην κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ, η οποία δεν τους είχε πραγματικά γίνει ποτέ.

Με τηλεφώνημα στα γραφεία των Οικολόγων Πράσινων, ο κύριος «Χαραλάμπους», υποτιθέμενος συνεργάτης του υπουργού Πολιτισμού κ. Γερουλάνου ζήτησε από το συντονιστή της Εκτελεστικής Γραμματείας των Οικολόγων Πράσινων να κλείσει ραντεβού με τον κ. Χρυσόγελο για να συζητήσουν την ανάληψη από μέρους του των καθηκόντων υφυπουργού Πολιτισμού. Η ψεύτικη πρόταση προκάλεσε την αναταραχή των Οικολόγων Πράσινων οι οποίοι βιάστηκαν να εκδώσουν με τη σειρά τους το ίδιο απόγευμα ανακοίνωση με την οποία αρνούνταν συμμετοχή στην κυβέρνηση, ενώ κυκλοφόρησε σε έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, ως το αστείο της χρονιάς.

Παρομοίως περίπου σαν σήμερα πριν από ένα χρόνο, η Ρεπουμπλικανή υποψήφια για την αντιπροεδρία των ΗΠΑ, Σάρα Πάλιν, νόμιζε ότι είχε μια προσωπική φιλική συζήτηση στο τηλέφωνο με τον Γάλλο πρόεδρο Νικολά Σαρκοζί, ενώ στην πραγματικότητα μιλούσε με τον έναν εκ των δύο διαβόητων Καναδών κωμικών Marc-Antoine Audette και Sebastien Trudel, τους «Μασκοφόρους Εκδικητές» του σταθμού CKY Montreal.

Η συζήτηση-φάρσα έκανε το γύρο των μέσων και χιλιάδες κόσμου άκουσε την Πάλιν να παραδέχεται ότι θα μπορούσε να γίνει η ίδια Πρόδερος των ΗΠΑ «πιθανόν σε οκτώ χρόνια», να γελάει επιδοκιμαστικά στο σχόλιο του υποτιθέμενου Σαρκοζί: «Μου αρέσει τόσο το να σκοτώνω τα ζώα. Να αφαιρείς μια ζωή…έχει τόση πλάκα. Θα ήθελα πολύ να πάμε μαζί για κυνήγι, μόνο να μη φέρουμε τον αντιπρόεδρο Τσέινι», να μην γνωρίζει το όνομα του Καναδού πρωθυπουργού και να στέλνει αγκαλιές στην Κάρλα Μπρούνι, ο γάμος του Σαρκοζί με την οποία «έδωσε πολύ μεγάλη ενέργεια στη χώρα».

Αστεία στο ραδιόφωνο, την τηλεόραση, το διαδίκτυο και την εφημερίδα, όπως εκείνο του Ουελς με τον Πόλεμο των Κόσμων, ανοίγουν για ένα μαζικό κοινό τον καθιερωμένο κόσμο σε επαναδιαπραγμάτευση, θυμίζουν πως θα μπορούσε να φαίνεται αυτός από την ανάποδη;με πολιτικούς αρχηγούς να λένε τα λάθος πράγματα, πολυεθνικές επιχειρήσεις να αναλαμβάνουν ευθύνη, και έναν μετεωρίτη με πλοκάμια να πέφτει στη γη.