Διαβάζοντας κανείς αντιδικτατορικά έντυπα συναντά ιστορίες που μοιάζει να έχουν ξεχαστεί μέσα σε μια γενική συναίνεση για το απεχθές της επτάχρονης στρατιωτικής δικτατορίας. Άρθρο του Βαγγέλη Καραμανωλάκη στην εφημερίδα Αυγή.

Συγκρούσεις, καταγγελίες, κατηγορίες για μονοπώληση της αντίστασης, φόβοι και σχέδια για την επόμενη ημέρα. Ιστορίες πικρές οι περισσότερες για παραχαράξεις, πλαστές εκπροσωπήσεις, ακόμη και υπόγειες συνδιαλλαγές με το στρατιωτικό καθεστώς. Ρήγματα και κενά σε ένα μέτωπο που ο χρόνος που πέρασε το κάνει να μοιάζει αρραγές. Και όμως δεν ήταν. Ακόμη κι αν οι μνήμες των ανθρώπων, ησυχασμένες πια από τη χρονική απόσταση αποφεύγουν τα ενοχλητικά, ακόμη κι αν οι διθύραμβοι για το Πολυτεχνείο και το φοιτητικό κίνημα σκεπάζουν τις κατηγορίες για «προβοκάτσια», οι αντιθέσεις και οι διαφωνίες υπήρξαν, και αποτελούσαν απόρροια διαφορετικών πολιτικών επιλογών. Κι αν επιμένω σ’ αυτά είναι για να επισημάνω πόσο σημαντική πηγή μπορεί να είναι ο Τύπος, η ταυτόχρονη σχεδόν παρουσίαση των όσων γίνονταν για την κατανόηση όλων εκείνων που στις μέρες μας τα έχει μισοκαλύψει η λήθη.

Δεν ήταν μόνο αυτά. Εκκινώντας από την Νέα Ελλάδα του ΠΑΜ και φτάνοντας μέχρι τα τελευταία αριστερίστικα φύλλα πριν την πτώση της Χούντας, συγκροτεί κανείς ένα χρονικό της περιόδου, αποδελτιώνει πλήθος πληροφορίες για ηρωικές αντιστασιακές πράξεις, για συνεργασίες μεταξύ αντιδικτατορικών δυνάμεων, για κινήσεις του καθεστώτος και τη διεθνή αντίδραση. Ξενόγλωσσα περιοδικά, όπως το Athenes Presse Libre, το Greek Report, το Hellenic Review, το Griechische Dokumente συνετέλεσαν καθοριστικά στην ενημέρωση του διεθνούς κοινού για τα ελληνικά πεπραγμένα, αφύπνισαν συνειδήσεις. Οι θέσεις των νέων πολιτικών και αντιστασιακών σχηματισμών που συγκροτήθηκαν στην επταετία, οι ιδεολογικές ζυμώσεις και αντιθέσεις, οι κομματικές διαφωνίες βρήκαν τη θέση τους στις εφημερίδες, στα περιοδικά, στα φυλλάδια, στα δελτία που κυκλοφόρησαν στα ελληνικά ή σε άλλες γλώσσες. Μέσα από τα δεκάδες περιοδικά που εκδόθηκαν στο εξωτερικό, νέα ιδεολογικά ρεύματα, συνδεδεμένα με την κοσμογονία της δεκαετίας, διακινήθηκαν ανάμεσα στους έλληνες φοιτητές στο εξωτερικό και, μετά την άρση της προληπτικής λογοκρισίας, στους συναδέλφους τους στο εσωτερικό. Παράλληλα με τις πληροφορίες, μέσα από τα συγκεκριμένα έντυπα μεταφέρεται όμως στον σημερινό αναγνώστη, το κλίμα της εποχής: συναισθήματα, αντιδράσεις, ιδεολογικές στάσεις, προσωπικές και συλλογικές αναζητήσεις, όπως φιλτράρονται και καταγράφονται στις σελίδες τους. Πολύτιμα στοιχεία για τον τρόπο που οι άνθρωποι βίωσαν τη δικτατορία, που μπλέχτηκαν –όπως μπλέκονται στα ταξινομικά κουτιά τα περιοδικά και οι εφημερίδες διαφορετικών σχημάτων και χαρτιών–, στην έκδοση των εντύπων.

Δημοσιογράφοι, φοιτητές, παλιοί αγωνιστές, τυπογράφοι, πολιτικοί. Διαφορετικές γενιές, διαφορετικά προσδοκώμενα. Εκείνοι που είχαν πάρει μέρος στην Εθνική Αντίσταση και στον Εμφύλιο και οι οποίοι στελέχωσαν τους παράνομους μηχανισμούς στο εσωτερικό θεωρώντας τις εκδόσεις φυσική συνέχεια του αγώνα τους. Παλιοί Λαμπράκηδες και μέλη της ΕΔΗΝ, πρόσωπα που η νιότη τους ταξίδεψε στην άνοιξη του ’60 και στα έντυπα τους αχνογελά ο Μάης του ’68 και τα επαναστατικά κινήματα της Λατινικής Αμερικής. Και, τέλος, η γενιά του ’70.

Νέοι οι οποίοι «όντας πολύ περισσότερο εξοικειωμένοι με τις νέες πραγματικότητες από τους προκατόχους τους» (όπως επεσήμανε σε ανέκδοτη ανακοίνωσή του στον «Μνήμονα» ο Κωστής Κορνέτης, η διατριβή του οποίου αποτελεί άλλωστε και την πλέον ολοκληρωμένη συγκριτική μελέτη που διαθέτουμε γι’ αυτή τη γενιά από έναν ιστορικό, ο οποίος μάλιστα δεν είχε συμμετάσχει στα γεγονότα) «κατάφεραν να εκμεταλλευτούν τα κενά και τις ασυνέχειες του χουντικού συστήματος καλύτερα από τους προκατόχους τους, τους οποίους το πραξικόπημα είχε πιάσει εξ απήνης. Το φοιτητικό κίνημα απέκτησε αποδοχή, αναγνωρισιμότητα και ενίοτε ανοιχτή υποστήριξη. Στο ρεπερτόριο των φοιτητικών ενεργειών προστέθηκε η κοινή δράση εκφραζόμενη σε μεγάλες και ανοιχτές συγκεντρώσεις και συχνές συγκρούσεις με τις αστυνομικές αρχές και τους χουντικούς φοιτητές». Σε αυτό το πλαίσιο, το ενδιαφέρον για την έκδοση παρανόμων εντύπων υποχωρεί, στο μέτρο άλλωστε που μια σειρά αντίστοιχα ερχόντουσαν από το εξωτερικό.

Πρόσωπα, τεχνικές εκτύπωσης, διαδικασίες διακίνησης, υποδοχή και διεισδυτικότητα του αντιδικτατορικού Τύπου. Μερικά από τα πολλά ερωτήματα που μένουν ανοιχτά για τον ερευνητή. Τι αντιπροσωπεύει ο Τύπος για την αντίσταση; Πόσο οι καταγραφές και οι αναφορές σε αυτόν αποτυπώνουν την πραγματικότητα ή αποτελούν προϊόν των μεταπολιτευτικών επιλογών των πολιτικών δυνάμεων; Πόσο απαραίτητα στάθηκαν τα αντιχουντικά έντυπα στο μέτρο που μια άλλη σειρά από μέσα, με κυρίαρχους τους ξένους ραδιοφωνικούς σταθμούς και τις ελληνικές εκπομπές τους αλλά τις νόμιμες εφημερίδες, μετά το 1970, πρόσφεραν, με πολύ λιγότερους κινδύνους, την ενημέρωση; Πόσο αποτέλεσε, τελικά, μέσο προπαγάνδας και όχι ενημέρωσης; Ποιοι είναι όλοι αυτοί που κινήθηκαν γύρω από τις πολυάριθμες εκδόσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό διακινδυνεύοντας την προσωπική τους ελευθερία, δουλεύοντας σε αυτοσχέδια τυπογραφεία ή κουβαλώντας βαλίτσες γεμάτες αντιχουντικό έντυπο υλικό;

Η εκδήλωση που οργανώνει η ΕΣΗΕΜΘ αποτελεί μια σημαντική ευκαιρία για να τεθούν τα θέματα αυτά και, ταυτόχρονα, ένα επιθυμητό έναυσμα για την περαιτέρω μελέτη των περιοδικών εκδόσεων εναντίον της δικτατορίας, την προσθήκη δηλαδή άλλης μιας ψηφίδας στην κατανόηση του αντιδικτατορικού κινήματος και βεβαίως των όσων ακολούθησαν.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Αυγή της 21/02/2010. Ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης είναι ιστορικός (Πανεπιστήμιο Αθηνών-ΑΣΚΙ)