Οι αιτίες που μας έφεραν ως εδώ και κυρίως «τι πρέπει να κάνουμε;» είναι το αντικείμενοτης ακτιβιστικής έρευνας για την κρίση της Κρυσταλίας Πατούλη -από τον Αύγουστο του 2010 μέχρι σήμερα- ερωτήματα στα οποία δίνουν τη δική τους απάντηση γνωστές προσωπικότητες της τέχνης και των γραμμάτων. Σήμερα, δημοσιεύουμε τις απαντήσεις της ιστορικού Τασούλας Βερβενιώτη.

Ads

Τα αίτια είναι και πολύπλοκα και πολυποίκιλα, όπως και η ανθρώπινη ζωή. Ωστόσο εντελώς απλοποιημένα και στο «μακρό χρόνο» μπορούμε να πούμε ότι η ανθρωπότητα κυοφορεί μια καινούρια εποχή: από τη βιομηχανική περνά στην ψηφιακή. Με τη βιομηχανική επανάσταση οι άνθρωποι έφτιαξαν μηχανήματα που έκαναν μυϊκές/χειρωνακτικές δουλειές, δημιουργήθηκαν νέες κοινωνικές τάξεις (αστική – εργατική) και στο πολιτικό επίπεδο, στον βιομηχανικά «αναπτυγμένο» κόσμο στερεώθηκαν οι κοινοβουλευτικές δημοκρατίες, οργανώθηκαν τα πολιτικά κόμματα κοκ.

Οι κρίσεις του καπιταλισμού ήταν κρίσεις υπερπαραγωγής και θεραπεύονταν με την αύξηση των μισθών στον «αναπτυγμένο» κόσμο, ώστε να μπορούν να καταναλώνουν τα προϊόντα που παράγονταν με την καταλήστευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, του επονομαζόμενου «Τρίτου» κόσμου. Στις μέρες μας η επανάσταση υψηλής τεχνολογίας αλλάζει συνεχώς την καθημερινότητά μας, γιατί οι άνθρωποι έφτιαξαν εργαλεία τα οποία αντικαθιστούν νοητικές λειτουργίες, τις οποίες έκανε μέχρι τώρα ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Αλλάζει ο τρόπος παραγωγής (ίσως και η έννοια της παραγωγής), αλλάζει η κοινωνική διαστρωμάτωση (η εργατική τάξη έχει πάει στον παράδεισο), αλλάζει και το πολιτικό σκηνικό. Δεν είναι μόνο που τα πολιτικά κόμματα «εκπίπτουν» στις συνειδήσεις των ψηφοφόρων τους, γιατί προτιμούν να στηρίζουν τις τράπεζες αντί γι αυτούς, αλλά αμφισβητείται πια ολοφάνερα η αποτελεσματικότητα της πυραμιδωτής δομή τους.

Οι μεγάλες κοινωνικές αναταράξεις, από το Δεκέμβρη 2008 στην Αθήνα έως την πλατεία Ταχρίρ του Καίρου έχουν γίνει με οριζόντια διασύνδεση: μέσω των κινητών τηλεφώνων και του διαδικτύου. Οι αλλαγές είναι ραγδαίες. Οι βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες χάνουν την πρωτοκαθεδρία τους. Οι ΗΠΑ, οι οποίες στα μέσα του 20ου αιώνα πήραν τη θέση της Μεγάλης Βρετανίας στην παγκόσμια ηγεμονία, δεν είναι πια μεγάλη δύναμη και τα οικονομικά της δεν πηγαίνουν και τόσο καλά. Η ΕΕ προσπαθεί απλώς να σταθεί στα πόδια της. Σε αντίθεση οι «αναδυόμενες οικονομίες» βρίσκονται στην Ασία. Και ο κινέζικος καπιταλισμός δεν διαθέτει αστική τάξη, ‘καπιταλιστές’.

Ads

Οι αναδιαρθρώσεις είναι βαθιές, γι αυτό η «κρίση» θα έχει μεγάλη διάρκεια. Το πόσο κρίσιμη είναι η εποχή μας δηλώνεται επίσης από τη συμμετοχή των γυναικών (βλ. Ιταλία) και των νέων στις μαχητικές διεκδικήσεις. Οι νέοι και οι γυναίκες εμφανίζονται στο ιστορικό προσκήνιο όταν οι καταστάσεις είναι κρίσιμες ή/και πάρα πολύ κρίσιμες. Και πρέπει να επισημάνουμε ότι η ανθρώπινη πορεία ποτέ δεν ήταν ευθύγραμμη και ότι στην Ιστορία υπάρχει και ο αστάθμητος παράγοντας. Ενώ είχαμε στραμμένες τις ελπίδες και τα βλέμματά μας στη Λατινική Αμερική, η Μέση Ανατολή μπήκε δυναμικά στο ιστορικό γίγνεσθαι. Όσον αφορά την Ελλάδα, το έθνος κράτος μας που ιδρύθηκε το 1830 δεν πρόλαβε το τρένο της βιομηχανικής επανάστασης.

Η εργατική τάξη, ως κοινωνική κατηγορία, εμφανίστηκε μετά τη Μικρασιατική καταστροφή (1922) και η βιομηχανική ανάπτυξη στηρίχτηκε στις παροχές του κράτους προς τους βιομήχανους. Ο κοινοβουλευτισμός ήταν εισαγόμενος και επειδή υπήρχε καθολική ψηφοφορία (μέχρι το 1956 μόνο για τους άντρες) η σχέση κομματάρχη – βουλευτή από τη μια και πελάτη –ψηφοφόρου από την άλλη, χρησιμοποιήθηκε για να κρατήσει τους ανθρώπους μακριά από την ενεργό πολιτική ή για να συμμετέχουν σε αυτήν με εξαρτημένο και “ασφαλή” τρόπο –για το κεφάλαιο. Να μη γίνουν πολίτες. Επιπλέον, η ανάπτυξη της γραφειοκρατίας δε συνδέθηκε με λειτουργικές αναγκαιότητες, αλλά με την εξυπηρέτηση των πελατειακών σχέσεων και το διορισμό των ψηφοφόρων στο δημόσιο. Στα μέσα του 20ου αιώνα, η ήττα της αριστεράς στον ελληνικό εμφύλιο (1946-1949) και ο Ψυχρός Πόλεμος επέτρεψαν να λειτουργεί, εκτός από το Σύνταγμα και ένα παρασύνταγμα και να υπάρχουν πολίτες β΄ κατηγορίας. Το πελατειακό σύστημα μετατράπηκε σε «οπλισμένο σκυρόδεμα» που έπνιγε την ανάσα της κοινωνίας. Από το 1974 έως σήμερα, περίπου 40 χρόνια, είναι η μόνη περίοδος σταθερής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.

Ωστόσο, το πελατειακό σύστημα έδειξε απίστευτη προσαρμοστικότητα στα νέα δεδομένα. Ακόμα και όσοι διέθεταν τα προσόντα για μία ‘θέση’ έπρεπε να το προσκυνήσουν για να την πάρουν. Σε αυτή τη φάση μας βρήκε η επανάσταση υψηλής τεχνολογίας. Παρόλη την ευελιξία και την επινοητικότητα που διαθέτουμε (ίσως γιατί η χώρα μας λούζεται από ένα καταπληκτικό φως) δεν μπορέσαμε να σπάσουμε το μπετόν αρμέ του πελατειακού συστήματος και να ακολουθήσουμε ενεργητικά τις νέες εξελίξεις. Θα πρέπει να το κάνουμε, γιατί πίσω δεν μπορούμε να γυρίσουμε. Θα είναι ένα δύσκολο και οδυνηρό κοινωνικό εγχείρημα. Όσον αφορά το χρέος, τα οικονομικά, θα εξαρτηθούν –σε μεγάλο βαθμό- από την παγκόσμια συγκυρία, από τις διεθνείς εξελίξεις.

Όσον αφορά την προσωπική και κοινωνική μας προετοιμασία για να αντιμετωπίσουμε τις επερχόμενες εξελίξεις ήδη διεξάγεται μια δημόσια –εν πολλοίς υπόγεια- συζήτηση για το «εμείς», τις συλλογικότητες και τους «άλλους», μετανάστες ή ευρωπαίους. Και επειδή οι εργασιακές σχέσεις θα υφίστανται συνεχείς αναδιαρθρώσεις, θα ευνοηθεί η ανάπτυξη αγώνων και συλλογικοτήτων στο επίπεδο της γειτονιάς ή της πόλης. Ήδη λειτουργούν νέα κοινωνικά μορφώματα, έξω από τα πολιτικά κόμματα. Στη γειτονιά μου, την Κυψέλη, έχουν εμφανιστεί πολλές Κινήσεις «Κατοίκων», συνήθως για να σωθεί ένα οικόπεδο με δέντρα ή για πολιτισμικά θέματα. Κάποιοι άνθρωποι δηλαδή άρχισαν να επικοινωνούν μεταξύ τους στη βάση υπαρκτών, μικρών, καθημερινών προβλημάτων ή απλώς γιατί δεν θέλουν άλλο να μιζεριάζουν. Κύριο χαρακτηριστικό αυτών των συλλογικοτήτων είναι η ευελιξία και η ρευστότητα.

Τα μέλη τους αρνούνται τη ‘σκέπη’ των κομμάτων και καταγγέλλουν τις ιεραρχίες, τις εξουσιαστικές σχέσεις και το πελατειακό σύστημα. Επιδιώκουν –στο μικροεπίπεδο- καλύτερες, ανθρωπινότερες συνθήκες για την καθημερινότητά τους και ο καθένας συμμετέχει όσο και όπως μπορεί. Μετέχω σε μια ομάδα που συγκεντρώνει προφορικές μαρτυρίες. Ευελπιστούμε ότι πάνω σε διαδραστικούς πίνακες με το χάρτη της περιοχής τα παιδιά του σχολείου αλλά και οι ενήλικες της γειτονιάς μας θα ακουμπούν το χέρι τους, θα ακούν ιστορίες και θα μαθαίνουν Ιστορία.

Το σκεπτικό είναι ότι η γνώση της Ιστορίας, του φορτίου/ του βάρους που κουβαλάμε από τις προηγούμενες γενιές, είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαία σε περιόδους κρίσεων, γιατί βοηθάει να κάνουμε πιο σταθερά και πιο σωστά βήματα στο μέλλον. Και δεν είναι τυχαίο ότι τα τελευταία χρόνια τα ιστορικά βιβλία έχουν το μεγαλύτερο αναγνωστικό κοινό, μετά τα λογοτεχνικά. Βέβαια η απόσταση από τον «κάτοικο» στον «ενεργό πολίτη» δεν είναι μικρή. Αλλά δεν είναι και μεγάλη. Οι συλλογικότητες των «κατοίκων» που κάνουν επεμβάσεις στο μικροεπίπεδο, στην παρούσα φάση, δεν έχουν τη δυνατότητα να επέμβουν στο ευρύτερο κοινωνικό γίγνεσθαι και για πολλούς άλλους λόγους αλλά και γιατί αυτό βρίσκεται σε μια διαρκή εξέλιξη και συνεχώς θα αναδιαμορφώνεται. Ο πατέρας μου όμως έλεγε συχνά μια παροιμία: το αγώι ξυπνάει τον αγωγιάτη. Τέλος, στην πάροδο των αιώνων οι άνθρωποι έχουν κατακτήσει πολλά και δεν έχουν κανένα λόγο να τα παραδώσουν αμαχητί στις «αγορές», όσο πανίσχυρες και εάν εμφανίζονται στη σημερινή συγκυρία.

Η Τασούλα Βερβενιώτη είναι ιστορικός