Στα κελιά των γυναικείων φυλακών Αβέρωφ, κρατήθηκαν εκατοντάδες κομμουνίστριες και αριστερές γυναίκες από την εποχή του εμφυλίου έως και το 1966. Μια από αυτές είναι και η καλλιτέχνης Ζιζή Μακρή. Την Τρίτη 14 Μαΐου εγκαινιάζεται μια έκθεση, που γίνεται με την υποστήριξη των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας και της Astra Gallery, όπου θα παρουσιαστούν χαρακτικά έργα της κας Μακρή από την περίοδο της κράτησής της. Με αυτή την αφορμή το tvxs.gr παρουσιάζει την ανέκδοτη συνέντευξη της Ζιζής Μακρή στο Ρεπορτάζ Χωρίς Σύνορα, κατά την οποία διηγείται τις πολιτικές διώξεις που τις ασκήθηκαν, την περίοδο φυλάκισής της και για την καλλιτεχνική της δραστηριότητα μέσα στις φυλακές Αβέρωφ. 

Ads

Πως γνωρίσατε τον σύζυγό σας, τον Μέμο Μακρή;

Από παιδί ήμουν στη Γαλλία και μετά από τον πόλεμο πήρα μία υποτροφία από τους Γάλλους για να συνεχίσω τις σπουδές μου στη εκεί. Διάλεξα τη σχολή καλών τεχνών. Εκεί γνώρισα τον Μέμο το ’48, αυτός σαν Έλληνας φοιτητής είχε έρθει πάλι με τον ίδιο τρόπο. Μετά μας απέλασαν από τη Γαλλία για πολιτικούς λόγους και βρεθήκαμε στην Ουγγαρία.
 

Στην Ουγγαρία πώς βρεθήκατε; Στην αρχή θέλατε να πάτε στην Ελβετία;
 
 Θα μπορούσαμε να πάμε και στην Ελβετία αλλά δεν είχαμε λεφτά και οι Ελβετοί το πρώτο πράγμα που ρώτησαν ήταν πόσα λεφτά έχουμε στην τράπεζα . Είχαμε μόνο 48 ώρες διορία να εγκαταλείψουμε τη Γαλλία, δεν είχαμε πεντάρα και έτσι βρεθήκαμε στην Ουγγαρία , τη μόνη χώρα που μας έδωσε τη βίζα, εκεί στα τέλη του ´50.  
Αν δεν πηγαίνατε στην Ουγγαρία τι θα έκανε η γαλλική κυβέρνηση;
 
Θα μας έστελνε στα σύνορα της Γαλλίας ή σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Κορσική.
 
Και η ζωή στην Ουγγαρία πώς ήτανε, σας δόθηκαν οι ευκαιρίες να δημιουργήσετε;
 
Ναι, αμέσως. Τότε η ζωή ήτανε δύσκολη πολύ αλλά είχαμε την ευκαιρία να δημιουργήσουμε ευτυχώς.
 

Για πείτε μου λίγο για την Κίνα.
 
Η Ουγγαρία όπως όλες οι σοσιαλιστικές χώρες, έκανε ανταλλαγή καλλιτέχνων. Στην Κίνα πήγα το ’56 έμεινα 3 μήνες εκεί, γύρισα και μετά πήγα στη Σοβιετική Ένωση. Πήγα επίσης στη Γερμανία, την Ιαπωνία… Σε όλες τις ανατολικές χώρες.  

Λένε ότι στην Ουγγαρία το καθεστώς ήταν πιο φιλελεύθερο από άλλες σοσιαλιστικές χώρες. Εσάς πώς σας φάνηκε;;
 
Φιλελεύθερη ναι. Δεν συγκρίνεται δηλαδή με την Κίνα . Εκεί είχαν τελείως άλλη γνώμη για το τι είναι ελευθερία. Είχαν άλλο καθεστώς. Από τις άλλες σοσιαλιστικές χώρες η Ουγγαρία είχε το λιγότερο αυστηρό σύστημα.

Πείτε μας για τον Γιάνο Κάνταρ, βοήθησε τη χώρα;
 
Ήταν πολύ αγαπητός. Στην κηδεία του θυμάμαι ήτανε όλη η Ουγγαρία. Είχαν μεγάλο σεβασμό για τον Κάνταρ, όχι μόνο γιατι σαν πολιτικός έκανε πολλά πράγματα , αλλά γιατί και σαν άνθρωπος, ήτανε πραγματικά εξαιρετικός. Ήταν απλός , δεν είχε υπεροψία . Ένας σεμνός άνθρωπος που έκανε αλλαγές στη χώρα.
 

Όσο ήσασταν στην Ουγγαρία ερχόντουσαν Έλληνες κομμουνιστές σπίτι σας;
 
Όλοι οι κομμουνιστές… Αντιδικτατορικοί… Διανοούμενοι αριστεροί….

Πείτε μου λίγο για τον κόσμο που ερχότανε, πώς ήτανε εκείνη η περίοδος;
 
Όλοι περνούσαν απ’ την Ουγγαρία για να δουν το θαύμα αυτό που έκανε ο Κάνταρ. Όλοι οι διανοούμενοι περάσαν από την Ουγγαρία, ή καλεσμένοι από ή με δικά τους μέσα. Ήρθε ο Ρίτσος ο Βρεττάκος ο Καμπανέλης….Ο σπουδαίος Θεοδωράκης δε θυμάμαι αν ήρθε, σίγουρα ήρθε η Μελίνα Μερκούρη….τώρα δεν τους θυμάμαι όλους.
 
Ζήσατε πολλά χρόνια στην Ουγγαρία, πώς ήτανε το κλίμα και μετά την πτώση του κομμουνισμού;
 
Την πτώση δεν την έχω ζήσει πολύ γιατί μετά το ’90 ήρθαμε εδώ, . αλλά μετά πήγαινα συχνά στην Ουγγαρία, πολύ συχνά μάλιστα και μπορούσα να δω την εξέλιξη μετά από τα γεγονότα.
 
Η χώρα πώς σας φάνηκε μετά;
 
Εντελώς διαφορετική. Μετά το θάνατο του άντρα μου πήγαινα πολύ συχνά γιατί είχα πράγματα να τακτοποιήσω εκεί. Τα κληρονομικά ….να πουλήσουμε το εργαστήριο, το σπίτι … Τις παλιές μου σχέσεις διατήρησα, καινούριες δεν έκανα , ήταν μια άλλη πλέον χώρα.
 
Το ’56 που έγινε η επανάσταση στην Ουγγαρία, ήσασταν εκεί ;
 
Το ’56 ήμουνα στην Κίνα και μετά στην Ουγγαρία ναι. .
 
Εκείνες τις μέρες τις θυμάστε;
 
Ναι , βέβαια
 
Για πείτε μου, το κλίμα, τι γινότανε.
 
Τι γινότανε; Ήτανε μία επαναστατική ατμόσφαιρα. Κράτησε πολύ λίγο γιατί ήρθε αμέσως ο Κάνταρ, ο οποίος τακτοποίησε σχεδόν γρήγορα τα πράγματα αλλά κι αυτός είχε δυσκολίες. Δεν γινόταν από τη μία μέρα στην άλλη να πείσει τους ανθρώπους ότι πρέπει να βάλει τα πράγματα στη θέση τους. Εκεί άρχισε η εποχή της ελεύθερίας. Άνοιξαν τα σύνορα με τις δυτικές χώρες.

Το ’60 προσπαθήσατε να μπείτε στην Ελλάδα , σας συνέλαβαν και σας έβαλαν στις φυλακές Αβέρωφ. Θέλετε να μας πείτε την ιστορία;
 
Το κόμμα είχε δώσει σε μένα και σε κάποιους Γάλλους αποστολή, να βγάλουμε από φυλακή της Ελλάδας έναν κομμουνιστή που ήτανε στην παρανομία. Έπρεπε να τον πάρουμε στην Κωνσταντινούπολη με το αυτοκίνητο και μετά θα χώριζαν οι δρόμοι μας. Αλλά μας έπιασαν όλους, και μείναμε φυλακή ένα χρόνο. Έγινε η δίκη αλλά μετά με κράτησαν ακόμα έξι μήνες για 2η δίκη και εκεί με απελευθέρωσαν.
 
Αυτός ο κομμουνιστής που θέλατε να βοηθήσετε ποιος ήταν;
 
Ο Βέτας, ο Φώκος ο Βέτας, γνωστός ήτανε. Μετά τον έπιασαν , μαζί ήμασταν, μας έπιασαν όλους . Φυσικά δεν τον άφησαν ελεύθερο όπως εμένα , αλλά έμεινε ακόμα τέσερα χρόνια και μετά τον άφησαν ελεύθερο. Ξαναμπήκε βέβαια φυλακή στη δικτατορία. Τον εξόρισαν σ’ ένα νησί Και μετά από το πραξικόπημα, τον άφησαν ελεύθερο.

Πείτε μας για τη ζωή σας στη φυλακή. Ζωγραφίζατε περισσότερο τις γυναίκες που ‘χαν σκοτώσει τον άντρα τους με βιτριόλι.
 
Ναι, ναι…
 
Κι όχι τις πολιτικές κρατούμενες.
 
Με τις πολιτικές κρατούμενες είμαστε μαζί, στον ίδιο το θάλαμο. Κάναμε βόλτες, τότε ήρθα σε επαφή με τις ποινικές. Βεβαίως εγώ έκανα πως δε μιλάω τα ελληνικά, έτσι μου είχανε πει οι δικηγόροι γιατί θα με κατηγορούσαν για κατασκοπεία. Και με τις ποινικές έκανα παρέα αλλά δεν μιλούσα ελληνικά καθόλου.
 
Δεν μιλούσατε ελληνικά καθόλου μες στη φυλακή;
 
Όχι, μόνο το βράδυ όταν έκλεινε η φυλακή.
 

Πως περνούσατε τις μέρες σας στη φυλακή;
 
Πολύ τακτοποιημένα. Είμαστε ελεύθερες να κάνουμε ό,τι θέλουμε. Αυτό ήταν κακό γιατί δεν είχαμε δικαίωμα να δουλέψουμε, όπως οι ποινικές. Το πρωί η καθεμία έκανε ό,τι ήθελε. Μετά τρώγαμε, μετά ησυχία, δηλαδή σιέστα ως τις 5, μετά πάλι βόλτες, το βράδυ μας έκλειναν. Ελεύθερες να κάνουμε ό,τι θέλουμε, μέσα στο θάλαμο, έτσι; Αλλά παρόλα αυτά εγώ είχα πολύ γεμάτη ζωή, όπως όλες. Όλες οι κρατούμενες, από το πρωί ως το βράδυ κάτι έκαναν για να μορφωθούν. Αυτό δεν απαγορευότανε, επομένως η καθεμία έκανε και κάτι, μάθαινε μία γλώσσα ξένη . Η Έλλη Ιωαννίδου έκανε μαθηματικά Ας πούμε… Άλλες έπλεκαν δαντέλα και πουλούσαμε τα πλεκτά μέσω μίας νοσοκόμας που δούλευε εκεί, τα πουλούσε έξω και μας έφερνε λεφτά. Κι έτσι μπορούσαμε να συμπληρώσουμε λιγάκι αυτό που μας έλειπε. Ό,τι έφεραν από έξω , φαγητά κυρίως, τα μοιραζόμασταν.

Εσείς τι κάνατε;
 
Σχεδίαζα όταν ήμουνα έξω στην αυλή και μετά έκανα ξυλογραφίες. Φυσικά όλα αυτά κρυφά. Κρυφά και για να μην με πιάσουν γιατί κι αυτό απαγορεύονταν, απαγορεύονταν κάθε άσκηση. Και προπαντός απαγορεύονταν να δουλέψουμε εικαστικά. Αλλά εγώ είχα την ευκαιρία να δουλέψω γιατί ένας φίλος του Μέμου, ζωγράφος, ερχότανε στη φυλακή για διακοσμίσει ένα εκκλησάκι. Χάρη σ’ αυτόν μπορούσα να δουλέψω γιατί αυτός μου έφερε χαρτί, μπογιές, μαχαίρια λινόλαιο και χρώματα βεβαίως. Κι έτσι κρυφά δούλεψα.
 
Αυτά πού τα κρύβατε;
 
Α, δεν ξέρω πού αλλά τα έκρυβα. Μάλιστα μια φορά με έπιασαν και με πήγαν στη διευθύντρια, η οποία με μάλωσε στα ελληνικά αλλά εγώ πάντα είχα διερμηνέα. Ήταν πάρα πολύ καλή γυναίκα αυτη και συμφωνήσαμε να της δώσω από κάθε ξυλογραφία που κάνω ένα αντίγραφο. Είπε ‘αυτό είναι καλό, για την κόρη μου, για την προίκα της … Αλλά να προσέχει η κυρία να μην την πιάσουν.’ Και δεν μ’ έπιασαν ποτέ. Έκρυβα, έκρυβα. Μόλις τέλειωνα μία ξυλογραφία, αμέσως της την έστελνα, κρυμμένο το έργο φυσικά μέσα σε χαρτί.
 
Γενικά φερόντουσαν καλά στις κρατούμενες;
 
Κοίτα, ήμασταν εκεί, όχι εγώ αλλά οι άλλες παραπάνω από 10 χρόνια ξέρετε. Μας θαύμαζαν γιατί ήμασταν πολύ ήσυχες, πολύ πειθαρχημένες βεβαίως και δεν κάναμε τίποτα που θα μπορούσε να ενοχλήσει τους άλλους, τίποτα.
 
Και μετά από ένα χρόνο έγινε η δίκη σας;
 
Ναι, ναι…
 
Δικηγόρος σας ήταν ο Ηλίας Ηλιού, πείτε μας λίγο για τη δίκη.
 
Είχα τέσερις δικηγόρους, τον Ηλίου, τον Στεφανάκη τον Γαλάνο κι έναν άλλο που ξεχνώ το όνομα του. Δικάστηκα μαζί με τους Γάλλους. Η κατηγορία ήτανε ότι θέλαμε να βγάλουμε από την Ελλάδα έναν παράνομο. Το ζήτημα ήταν πως θα αποφεύγαμε την κατηγορία της κατασκοπείας. Γι’ αυτό και δεν έπρεπε εγώ να μιλήσω ελληνικά αλλά μόνο για κομμουνισμό. Όταν συμπληρώθηκε χρόνος με απελευθέρωσαν. Η αστυνομία δεν ήτανε ικανοποιημένη φαίνεται και ήθελε κι μάλλη δίκη. Κι έτσι εμένα με κράτησαν 5 – 6 μήνες έξω υπό παρακολούθηση. Ήμουνα σ’ ένα ξενοδοχείο συνέχεια και κάποιος ήτανε μπροστά στο ξενοδοχείο και περίμενε να βγω για να δει αν θα δω κανέναν. Εγώ φυσικά κανέναν δεν έβλεπα εκτός απ’ τους δικηγόρους. Αυτούς είχα δικαίωμα να πάω να τους δω. Κι έτσι αφού είδαν ότι δεν με έπιασαν σε τίποτα ας πούμε, έγινε η άλλη δίκη και με απελευθέρωσαν.
 
Και μετά γυρίσατε πίσω στην Ουγγαρία;
 
Ναι βέβαια, βέβαια. Ναι μετά.

Ήταν αλλιώς που ήταν νομιμοποιημένο το κομμουνιστικό κόμμα;
 
Ναι, ναι.. Πλέον είχα πάρει την άδεια για να ‘ρθω στην Ελλάδα. Ο Μέμος μπορούσε επίσης να ‘ρθει γιατί αυτός είχε χάσει και την ιθαγένεια και το διαβατήριο. Λοιπόν, τον άφησαν να μπει στην Ελλάδα, εμένα όμως όχι . Με τα μέσα που είχα κατάφερα να πάρω κι εγώ την άδεια να ‘ρθω. Κι έτσι ήρθα το ’90. Το ´’92 κάναμε μαζί μια έκθεση στην Καβάλα. Φέραμε όλα τα έργα του Μέμου και τα δικά μου , ήταν εύκολο σε μια βαλίτσα. Εκτός απ’ τα ψηφιδωτά που ήταν μεγάλα κι έμειναν εκεί. Τα φέραμε όλα εδώ και χωρίς να ξέρουμε ότι δε θα ξαναγυρίζαμε. Πέθανε ο άνδρας μου , κι εγώ πήγα για να τακτοποιήσω τα πράγματα. Αυτό ήτανε.