Οι τρελές ηρωίδες της κλασικής βικτοριανής λογοτεχνίας υπήρξαν εξ αρχής αντικείμενα γοητείας, όπως η βίαιη και άγρια Bertha Rochester στη Jane Eyre, η μυστηριώδης Κυρία με τα Άσπρα που δραπετεύει από ένα άσυλο στο συναρπαστικό θρίλερ του Wilkie Collins και η καταληκτικά θύμα των ψευδαισθήσεών της Emma στη Madame Bovary.

Αλλά ήταν πραγματικά τρελές; Θα τις ονομάζαμε σήμερα ως πνευματικά ασθενείς ή υπήρξαν απλά θύματα παρεξηγήσεις; Στο ντοκιμαντέρ του Radio 4 του BBC, Madwomen in the Attic (Τρελές γυναίκες στη σοφίτα), ιστορικοί της ιατρικής, ψυχίατροι και λογοτεχνικοί ειδήμονες έδωσαν τη διάγνωσή τους για τις διαταραγμένες ηρωίδες.

Η εικόνα της κας Rochester στα τέσσερα, να γαυγίζει στο φεγγάρι, το μανιακό της γέλιο να διαπερνά το σπίτι, εξακολουθεί δυστυχώς να ορίζει την ιδέα μας για την τρέλα μέχρι σήμερα. Αλλά ακόμα και όταν κυκλοφόρησε η Jane Eyre το 1847, η Charlotte Bronte δέχθηκε σφοδρές κριτικές για το πορτρέτο της τρέλας που έκανε. Αλλά ο αδερφός της συγγραφέως Branwell ήταν αλκοολικός, εθισμένος στο όπιο και υπέφερε από βαριά κατάθλιψη.

«Ενώ έγραφε στο κάτω πάτωμα την Jane Eyre» λέει η αρχειοφύλακας, Anne Dinsdale, της οικείας όπου έζησε η οικογένεια Bronte, «ο Branwell ωρυόταν στο υπνοδωμάτιο του επάνω πατώματος όπου τον είχαν περιορίσει επειδή ήταν επικίνδυνος». «Έβαλε ακόμα και φωτιά στο κρεββάτι» λέει η κα Dinsdale. Το ίδιο έκανε και η Bertha Rochester στο Jane Eyre. «Έχουμε μια επιστολή από την Charlotte προς τον εκδότη της, στην οποία απαντά στις επικρίσεις λέγοντας ότι ‘ο χαρακτήρας είναι σοκαριστικός αλλά απόλυτα φυσικός’», λέει η αρχειοφύλακας.

«Η Bertha είναι η προσωποποίηση του τερατώδη τρελού του οποίου απαιτείται ο περιορισμός» λέει η ιστορικός της τρέλας, Catherine Arnold. Την εποχή εκείνη, η πνευματική ασθένεια αντιμετωπιζόταν ως ντροπή και ως απόδειξη οικογενειακού «μιάσματος». Αν και υπήρχαν ιδρύματα, η μυστικότητα εξυπηρετούνταν καλύτερα αν ο πάσχων έμενε κλεισμένος στο σπίτι, όπως έκαναν οι Rochester (και οι Bronte). Πολλά ειπώθηκαν για την ασθένεια της κας Rochester.

Οι αντιλήψεις για την γυναικεία παράνοια τη δεκαετία του 1850 περιελάμβαναν «ανεξέλεκτες συμπεριφορές», κάτι που στη βικτοριανή γλώσσα ήταν και η γυναικεία σεξουαλικότητα. «Οι σοφίτες είναι τα μέρη όπου αποθηκεύονται οι σύζυγοι οι οποίες δεν μπορούν να συγκρατηθούν, υπερ-σεξουαλικές και απείθαρχες» λέει ο συγγραφέας και ψυχοθεραπευτής, Adam Phillips.

Και δεν θα αποτελούσε αρκετή αιτία για να τρελαθεί κανείς το να περιοριστεί σε μια σοφίτα με την λάτρη του τζιν, Grace Poole; Αλλά ο πρόεδρος του Βασιλικού Κολεγίου Ψυχιάτρων, Dinesh Bhugra, αναγνωρίζει μια σαφή περιγραφή της σχιζοφρένειας στην Jane Eyre. «Μπορεί να αποκλειστεί η μανιοκατάθλιψη, αφού δεν υπάρχουν στοιχεία διαταραχών διάθεσης, απλά μια χρόνια κατάσταση που χειροτερεύει».

Όταν έγραφε ο Willkie Collins την Κυρία με τα Άσπρα το 1860, υπήρχαν πολλά ιδιωτικά και δημόσια άσυλα, μεταξύ αυτών και το από καιρό αναγνωρισμένο Bethlem Hospital (από το οποίο βγήκε η λέξη Bedlam), το οποίο είναι σήμερα το Αυτοκρατορικό Πολεμικό Μουσείο.

Η πλοκή της Κυρίας με τα Άσπρα ακούγεται παρατραβηγμένη – ο κακός αριστοκράτης Sir Percival Glyde, με τη βοήθεια του σατανικού κόμη Fosco, σχεδιάζει να αντικαταστήσει με μια τρελή και κλείσει την υγιή και πλούσια σύζυγό του σε ίδρυμα, προκειμένου να πάρει στα χέρια του την περιουσία της.

Η ιστορία όμως βασίστηκε στην πραγματική ιστορία του εκατομμυριούχου λογοτέχνη και πολιτικού Bulwer Lytton, ο οποίος έστειλε τη σύζυγό του σε ίδρυμα, όταν αυτή άρχισε να τον επικρίνει δημοσίως. Αφέθηκε ελεύθερη μοναχά ύστερα από μια δημόσια έκκληση.

«Αν ένας άντρας ήθελε να ξεφορτωθεί τη γυναίκα του, χρειαζόταν απλά δυο γιατρούς για να του δώσουν μια βεβαίωση και να την στείλουν στο ψυχιατρείο» λέει ο καθηγητής αγγλικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστημιακό Κολλέγιο του Λονδίνου John Sutherland. «Αυτό έκανε και ο ίδιος ο Dickens όταν η γυναίκα του έκανε φασαρία για την εξωσυζυγική σχέση του».

Αλλά τι γίνεται με την «τρελή» Anne Catherick στο ίδιο βιβλίο; «Λένε για αυτήν ότι ήταν μικρόνους σαν παιδί και ότι το ξεπέρασε – οπότε ίσως μιλάμε για αυτό που σήμερα κατανοούμε ως μαθησιακή δυσκολία» λέει ο Dinesh Bhugra. «Εκεί δεν χρειάστηκε άσυλο», λέει και σημειώνει ότι στην Κυρία με τα Άσπρα υπάρχει πλήθος εμφανώς τρελών ανδρών. Ο ψυχοπαθής Fosco, για παράδειγμα, ή ο ψυχαναγκαστικός κ. Fairlie – οι οποίοι όμως λαμβάνουν θαυμασμό, δεν αποστέλλονται σε ιδρύματα.

Τον 19ο αιώνα οι γυναίκες θεωρούνταν εσωτερικά τρελές για την αρετή της θηλυκότητάς τους, κάτι που τις έκανε ευάλωτες και οι γυναίκες ξεπερνούσαν στα βικτοριανά άσυλα τους άντρες, σε αναλογία 2 προς 1.

Αν η Jane Eyre έχει μια σχεδόν μεσαιωνική ματιά της τρέλας, η Madame Bovary του Gustave Flaubert, έχει μια ματιά προς το μέλλον, προς την εποχή του Φρόυντ και της ψυχανάλυσης. Η Madame Bovary παντρεύεται έναν πληκτικό, αποτυχημένο γιατρό με το όνομα Charles. Η ίδια ονειρεύεται πολυτέλεια και ρομαντισμό και μετά τη γέννηση της κόρης της μπλέκει σε δυο καταστροφικές εξωσυζυγικές σχέσεις.

Μανιωδώς φαντασιόπληκτη και παθιασμένη με τα υλικά αγαθά, βρίσκεται αδιανόητα χρεωμένη, κι όταν πια δεν βρίσκει τρόπο να τα ξεπληρώσει, παίρνει δηλητήριο και πεθαίνει.

Ο Flaubert γνώριζε τη δουλειά του νευρολόγου Charcot στο Παρίσι, ο οποίος επρόκειτο στο μέλλον να γίνει μέντορας του Φρόυντ, και την περιγραφή του της υστερίας. «Θα μπορούσε να υποστηρίξει κάποιος ότι η Madame Bovary είναι μια κλινική περίπτωση μελέτης» λέει η καθηγήτρια Αγγλικών στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, Sandra Gilbert. Αλλά είναι η Emma τρελή;

«Όχι, δεν είναι τρελή, είναι απλά πολύ καταπιεσμένη» λέει ο Adam Phillips. Και πολύ, πολύ ενοχλητική, ίσως ιδιαίτερα για τις γυναίκες αναγνώστριες. «Οι άντρες την βρίσκουν συναρπαστική και σήμερα δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα ήταν μια τηλεοπτική σταρ, που θα ζούσε τις φαντασιώσεις της και δεν θα λογόκρινε τα όνειρά της».

Πηγή: BBC